Waldemar Witek
Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków, Oddział w Szczecinie w Szczecinie
ZABYTKOWE MŁYNY I WIATRAKI
- element dziedzictwa kulturowego województwa zachodniopomorskiego -
Podstawowymi cechami krajobrazu kulturowego Pomorza Zachodniego są: zabytkowe miasta z obwarowaniami, średniowieczne wsie z zabudową ryglową, zespoły dworsko-parkowe z budynkami folwarcznymi oraz zabytki przemysłu i techniki, w tym młyny wodne, wiatraki, elektrownie. W regionie zachodniopomorskim najważniejsze elementy kulturowe (i zabytkowe) znajdują się wzdłuż rzek. Praktycznie w każdej wsi, czy na historycznej panoramie miasta występowały młyny i wiatraki. Niestety po II wojnie światowej nastąpiło zerwanie wielowiekowej tradycji własnościowej oraz kulturowej, a nowe uwarunkowania ideologiczne doprowadziły do znacznej degradacji historycznych obiektów "pomłyńskich". Prywatny młyn stał się synonimem "znienawidzonego kapitalisty", a dawne młyny upaństwowiono, bądź zostały rozgrabione lub zniszczone.
Zachowane obecnie historyczne obiekty młyńskie (łącznie z otoczeniem) podlegają w dużej części ochronie konserwatorskiej, na podstawie wpisu do rejestru zabytków lub włączone są do wojewódzkiej, bądź gminnej ewidencji zabytków. Dominują budynki o XIX i XX-wiecznej metryce, murowane i ryglowe, z elementami historycznego wyposażenia znanych niemieckich (np. "MIAG" i "WETZIG").
Najokazalej prezentują się młyny wodne, które w wielu przypadkach zostały zaadaptowane do innych funkcji. Są to: hotele (np. Stargard Szczeciński), obiekty agroturystyczne, pensjonaty (np. Marianowo), domy mieszkalne, magazyny lub elektrownie. Na tym tle wyróżnia się zespół młyna wodnego w Gryficach, wzniesiony w okresie poł. XIX - l. 30. XX wieku, złożony z młyna właściwego (z ok. 100 letnim wyposażeniem), spichlerza, urządzeń wodnych (jazy, zastawki, turbiny) oraz domu młynarza. Na uwagę zasługują młyny wzniesione w konstrukcji ryglowej, które stanowią malownicze relikty w krajobrazie - np. Babigoszcz, Suchanówek Głęboczek. Historyczne obiekty pomłyńskie pełnią również funkcję naukowe, czy kulturotwórcze, jak np. Młyn Papiernia w Barlinku.
Na miejscu dawnych młynów powstawały - od pocz. XX wieku - elektrownie wodne, wykorzystujące ?tradycję miejsca? oraz historyczne urządzenia hydrotechniczne. Modernistyczne budynki zostały wkomponowane w nadrzeczny krajobraz - np. Trzebiatów, Płoty, Resko.
Z chwilą upowszechnienia energii elektrycznej zaczęto budować młyny gospodarcze, nie związane z napędem wodnym. Były to duże młyny zbożowe, działające zarówno w miastach (np. Stargard Szczeciński - 1934 r. i Trzebiatów - 1927 r.), czy na wsiach (np. Wojtaszyce - 1934 r.). Obiekty te pełnią nadal funkcje młynarskie, wykorzystując również oryginalne (z czasów budowy) maszyny i urządzenia.
Trudno sobie wyobrazić historyczny widok wsi zachodniopomorskiej bez wiatraka. Do XIX wieku dominowały drewniane wiatraki "koźlaki", a następnie upowszechniły się murowane, cylindryczne wiatraki ?holendry?. W pierwszym przypadku wiatrak był obracany całym korpusem w kierunku wiatru, a w drugim elementem obrotowym była tylko czapa ze śmigami. Obecnie zachował się jeden wiatrak -"koźlak" w Mierzynie (k/Szczecina) oraz kilkanaście wiatraków 'holendrów' - np. Lędzin, Poradz. Obiekty te są wykorzystywane na cele mieszkalne, agroturystyczne, czy handlowo-gospodarcze, a nieużytkowane stanowią malownicze ruiny w krajobrazie wsi. W wielu miejscowościach zachowały się dawne (zużyte) kamienie młyńskie, wbudowane w wieże kościołów (np. Sianów, Ostrowice) jako wyraz szacunku dla chleba, a także są elementem małej architektury na wiejskich placach.
Symbolem naszych czasów są urządzenia telekomunikacyjne, w tym wieże sieci komórkowych, dla których idealnym miejscem stały się dawne wzgórza po wiatrakach.
I tak przeszłość spotkała się z teraźniejszością.
Waldemar Witek
Artykuł opublikowano w 'Moulins de France' - wydawnictwie Fédération Française des Associations de sauvegarde des Moulins, dzięki Association de Sauvegarde des Moulins et Rivi?res de la Sarthe, z którym nasze Stowarzyszenie podpisało 11 maja 2012 roku list intencyjny o stałej współpracy (zob. archiwum: Młynarze 2012):
