Trzebiatów charakteryzuje się wyjątkowymi walorami historycznymi i krajobrazowymi. Stanowi przykład organizmu miejskiego o czytelnej średniowiecznej dyspozycji przestrzennej oraz świadectwo ciągłości tradycji.
Zespół staromiejski wkomponowany jest w zakole rzeki Regi, opasany linią kamienno - ceglanych murów obronnych o pierwotnej długości ok. 2 km i zewnętrznym pasem zieleni. Obecnie mury miejskie Trzebiatowa zachowały się na długości 1600 m, czyli na około ok. 70% dawnej długości. Stare Miasto posiada pierwotne szachownicowe rozplanowanie kwartałów zabudowy oraz układ komunikacyjny, z centralnie usytuowanym prostokątnym rynkiem. Przetrwały także historyczne dominanty zespołu miejskiego: kościół p.w. Macierzyństwa NMP, ratusz oraz dawny klasztor norbertanek, w okresie nowożytnym przebudowany na pałac. W układzie przestrzennym miasto wyróżnia się (w stosunku do innych miast Pomorza Zachodniego), lokalizacją kościoła farnego poza strefą rynkową. Z zabudowy mieszczańskiej przetrwały liczne kamienice o rożnych cechach stylowych, od reliktów gotyckich po obiekty z początku XX wieku. Najcenniejsze kamienice znajdują się w zwartej obrzeżnej zabudowie pierzejowej wokół rynku. Średniowieczna zabudowa Trzebiatowa odzwierciedlała zamożność i znaczenie miasta w okresie jego przynależności do Hanzy.
Wartość historycznego założenia urbanistyczno - architektonicznego podkreślają dodatkowo walory krajobrazowe, zwłaszcza ekspozycja Starego Miasta z bryłą kościoła Mariackiego, postrzegane w dalekich, wielokilometrowych perspektywach ze wszystkich traktów dojazdowych. Wieża kościelna dominująca również we współczesnych panoramach służyła niegdyś jako latarnia morska, dziś pozostaje znakomitym punktem widokowym.
W Trzebiatowie daje o sobie znać swoisty genius loci. Odczuwa się tu powiew historii, której świadectwem są zarówno liczba i skala zabytków, jak i ranga związanych z miastem postaci historycznych (m.in. św. Otton - biskup, Jan Bugenhagen - protestancki teolog, Johan Gottlieb Georgii - uczony, Księżna Maria Anna Czartoryska, Piotr Ludwik Lütke - malarz, Karl Friedrich Schinkel - architekt, Lyonel Feininger - malarz). Po II wojnie światowej Trzebiatów stał się miejscem spotkania czterech kultur i religii: rzymsko- i greckokatolickiej, prawosławnej i ewangelickiej, przez co stanowi przykład budowania nowej tożsamości kulturowej na Pomorzu Zachodnim. W Trzebiatowie aktualnie działają kościoły tych wyznań.
WALORY AUTENTYCZNOŚCI
Stare Miasto w Trzebiatowie zachowało nieomal nienaruszony średniowieczny układ urbanistyczny, z prostokątnym rynkiem i szachownicową siatką ulic. W znacznym stopniu czytelny jest dawny podział katastralny, oparty na module pręta lubeckiego, tj. 4,5 m, gdzie szerokość frontu budynku wynosi 9 m(czyli dwa pręty). Trzebiatów jest jednym z nielicznych miast na Pomorzu Zachodnim, które w obrębie murów obronnych zachowało ponad 50% historycznej zabudowy, złożonej z budynków użyteczności publicznej i domów mieszkalnych. W wyniku działań II wojny światowej zniszczeniu uległy tylko: trzy kwartały w północnej części miasta, zachodnia pierzeja rynkowa oraz zabudowa byłej fosy z oficynami z przełomu XIX/XX w.
Ze średniowiecznego systemu umocnień zachowała się większość kamienno - ceglanych murów obronnych z czatowniami i basztą Prochową. Mury te, wzniesione w całości w okresie pomiędzy 1299 i 1337 rokiem mają jednorodny charakter, co jest na terenie Pomorza Zachodniego rzadkie.
W obrębie Starego Miasta przetrwało wiele obiektów zabytkowych (42 wpisane są do rejestru zabytków), o czytelnych cechach stylowych - od gotyku do różnych odmian historyzmu XIX i XX w. Na szczególną uwagę zasługują budowle gotyckie - kościół p.w. Macierzyństwa NMP, kaplica Św. Ducha; gotyckie i renesansowe kamienice przyrynkowe, XVII - wieczny ratusz (ze średniowiecznymi reliktami) i pałac - obecnie klasycystyczny, lecz kryjący w swych murach relikty wcześniejszych faz budowy. Kamienice mieszczańskie tworzą zwarte pierzeje, o bogatym, utrzymanym w różnych stylach wystroju fasad. Dziewiętnaście kamienic przyrynkowych zachowanych jest w stanie oryginalnym (z elementami historycznych nawarstwień), z czego większość została wyremontowana i odrestaurowana.
W zabytkowych budowlach miejskich zachowały się liczne elementy wyposażenia, np. w kościele p.w. Macierzyństwa NMP, kaplicy św. Ducha, ratuszu; przetrwało też oryginalne, XVII - wieczne sgraffito na fasadzie domu przy rynku.
Niekorzystne zmiany, które zaszły w okresie powojennym w strukturze zabudowy Trzebiatowa, nie były tak znaczące jak w większości miast zachodniopomorskich. W 1967 r. powstały pierwsze bloki mieszkalne w północnej części układu staromiejskiego. Od latach 70. XX w. prowadzone były jednak już na szeroką skalę planowe prace remontowe, uwzględniające wytyczne konserwatorskie oraz w oparciu o indywidualne projekty dla zabudowy obszaru staromiejskiego. W tym czasie wyremontowano pierzeje rynkowe, kilka kamienic przy ul. Wojska Polskiego, mury obronne, pałac i ratusz. Od połowy lat 80. XX w. zaniechano dalszej zabudowy blokowej tego rejonu miasta.
W różnych latach okresu powojennego dokonywano rozbiórek starej zabudowy mieszkalnej (zwłaszcza ryglowych oficyn), a także dokonywano dewaloryzujących przekształceń w trakcie remontów. Niezbyt udaną próbą uzupełnienia zniszczonej tkanki miejskiej o nowe elementy była odbudowa zachodniej pierzei rynkowej podjęta na przełomie lat 80. i 90. XX w. Bardziej pozytywne efekty przyniosło stopniowe uzupełnianie luk w zabudowie, prowadzone od początku lat 90. XX w. do dziś. W wyniku tych działań wzniesione zostały zindywidualizowane pod względem architektonicznym kamienice, jak chociażby przy ul. Tadeusza Kościuszki nr 40 (na narożniku ul. Wojska Polskiego), czy przy ul. Juliusza Słowackiego. Znaczny dysonans w obrazie miasta stanowiło natomiast zajmujące połowę kwartału targowisko przy ul. Słowackiego, na przeciw kościoła Mariackiego. W najbliższym czasie przewiduje się rewaloryzację tego terenu, poprzez wprowadzenie zabudowy utrzymanej w historycznych gabarytach i z uczytelnieniem historycznych podziałów własnościowych.
KRYTERIA WSKAZUJĄCE NA ZASADNOŚĆ UZNANIA TRZEBIATOWA ZA POMNIK HISTORII
Trzebiatów jest rzadkim przykładem północnoeuropejskiego średniowiecznego miasta średniej wielkości, zachowanego w swej autentycznej strukturze, w tak dużym stopniu. Stanowi ono wyjątek nie tylko w skali Polski, lecz w skali nadbałtyckiego regionu Europy. Na Pomorzu Zachodnim pod względem stanu zachowania konkurować z nim może tylko Darłowo. W kompozycji układu przestrzennego i architekturze Trzebiatowa dominują formy historyczne, stanowiące świadectwo dziejów miasta, od średniowiecza po początek XX wieku. Zespół staromiejski zachował lokacyjny, szachownicowy układ ulic, z pierwotnymi podziałami katastralnymi i dominantami architektonicznymi. Całość wkomponowana jest w nadrzeczny, zachowany w stanie niemal nie zmienionym od stuleci krajobraz, z szerokimi panoramami w osiach dróg dojazdowych do miasta. W zabudowie miejskiej przeważają budynki historyczne, stylowo zróżnicowane, często charakteryzujące się wysokimi wartościami artystycznymi i zabytkowymi (34 kamienice są wpisane do rejestru zabytków). Zwraca uwagę jednolity, szczytowy układ zabudowy pierzei rynkowych, obecnie w tak dobrym stanie nie zachowanych w żadnym z miast Pomorza Zachodniego.
Niektóre spośród kamienic przyrynkowych zachowały we frontowych ścianach gotyckie relikty. Jedna z fasad zwieńczona jest do dziś gotyckim szczytem, inna zachowała oryginalną kompozycję i detal z okresu późnego renesansu, jeszcze inne zostały przekształcone w okresie baroku, kiedy to otrzymały wolutowe szczyty. Takie nagromadzenie dawnych historycznych form zabudowy wyróżnia Trzebiatów na tle innych miast regionu.
Gotyckie budowle sakralne (kościół Mariacki, kaplice) oraz ratusz i pałac to obiekty o wybitnych, ponadlokalnych walorach architektonicznych.
Halowy kościół farny należy do najbardziej monumentalnych zabytków mieszczańskiej architektury sakralnej na Pomorzu Zachodnim. Strzelista wieża świątyni dominuje nad całą okolicą, stanowiąc ważny punkt orientacyjny, wykorzystywany niegdyś w nawigacji morskiej, a od ponad wieku - jako platforma widokowa będąca atrakcją dla turystów (na górnym poziomie zachowane jest graffiti od końca XIX w.).
Ratusz, pierwotnie gotycki, w 1701 r. przebudowany w skromnych formach klasycyzującego baroku przez holenderskiego architekta Victora de Porte, należy do najokazalszych budynków municypalnych na Pomorzu Zachodnim. Jako jedyny z dawnych ratuszy w obecnych granicach regionu zachodniopomorskiego posiada (podobnie jak ratusz w Stralsundzie na niemieckim Pomorzu Przednim) wydłużony dziedziniec wewnętrzny.
Pałac jest jedną z bardziej interesujących budowli rezydencjonalnych w regionie - pod swą klasycystyczną elewacją skrywa gotyckie mury dawnego klasztoru. Dzieje budowli związane są z kilkoma znanymi postaciami. W 1619 r. w dawnym klasztorze, adaptowanym na rezydencję zamieszkała księżna Zofia z domu Gryfitów. W 2. poł. XVII stulecia pałac - przebudowany na zlecenie elektora Fryderyka III stał się siedzibą miejscowej domeny, w 1750 - rezydencją księcia Fryderyka Eugeniusza Wirtemberskiego, dowódcy słynnego pułku dragonów. To tu w 1754 r. przyszedł na świat syn księcia Fryderyk Wilhelm Karol - późniejszy (mianowany przez Napoleona) król Wirtembergii, brat urodzonej w Szczecinie Doroty, późniejszej carycy Marii Fiodorowny. W 1784 r. inny syn ks. Fryderyka Eugeniusza, ks. Ludwik Wirtemberski zamieszkał w pałacu z żoną Marią, córką polskiego księcia Adama Czartoryskiego i Izabelli z Flemingów Czartoryskiej.
Zespół staromiejski w Trzebiatowie stanowi od wielu lat przedmiot troski służb konserwatorskich oraz władz samorządowych, w zakresie rewaloryzacji miasta historycznego. W ostatnim okresie zabudowano zachodnią pierzeję rynkową, próbując dostosować jej szczytowy układ i gabaryty do pozostałej zabudowy głównego placu w mieście.
Walory historyczne i kompozycyjno - architektoniczne Trzebiatowa stały się podstawą uznania miasta za kandydata do ustanowienia parku kulturowego w opracowaniu Krajobraz kulturowy Polski. Województwo zachodniopomorskie, powstałym w 2002 r. pod redakcją prof. Janusza Bogdanowskiego, w ramach Resortowego Programu Ministra Kultury Ochrona i konserwacja krajobrazu kulturowego.
OPIS ZESPOŁU STAROMIEJSKIEGO
Trzebiatowski zespół staromiejski, zawarty w pierścieniu dawnych murów obronnych ma kształt wydłużonego prostokąta o osi ustawionej na kierunku południowy - zachód - północny - wschód. Otoczony jest z trzech stron - od północnego - zachodu, północnego - wschodu i południowego - wschodu - zakolem rzeki Regi i kanału Młynówka. Główny, a zarazem historyczny trakt komunikacyjny w kierunku Kołobrzegu i Stargardu wytyczony jest na podłużnej osi założenia urbanistycznego. Miasto ma układ szachownicowy, złożony z 22 kwartałów. Jego kompozycję wyznaczają wytyczone prostopadle względem siebie ulice, dzielące przestrzeń miejską na regularne kwartały z wąskimi i głębokimi posesjami. Dwa kwartały zajmują budynki użyteczności publicznej: ratusz i kościół. We wschodnim narożniku założenia usytuowany był klasztor, późniejszy pałac, ob. Trzebiatowski Ośrodek Kultury. Rynek o wymiarach 96 x 105 m jest przesunięty ze środka założenia w kierunku południowo - zachodnim. Główny trakt przebiega wzdłuż jego południowo - wschodniej pierzei. Skrajne kwartały od strony południowo - zachodniej są o połowę węższe od pozostałych. Obrzeżne kwartały zabudowy oddzielone były od murów obronnych wąską uliczką przymurną, czytelną obecnie od strony południowo - wschodniej i południowo - zachodniej. Zabudowa miejska (dwu- i trzykondygnacyjna), w większości z wysokimi, ceramicznymi dachami, tworzy zwarte pierzeje, z domami ustawianymi szczytowo (głównie w pierzejach rynkowych) i kalenicowo. W głębi działek znajdują się wąskie oficyny kamienic. Zespół staromiejski otoczony jest pierścieniem XIV-wiecznych murów obronnych ? ceglanych na kamiennym fundamencie. Pierwotnie do miasta prowadziły cztery bramy i kilka furt; obecnie zachowały się mury z sześcioma czatowniami i basztą Prochową oraz elementy zewnętrznego systemu ziemno - wodnego. Obszar zespołu staromiejskiego w granicach murów wynosi ok. 16,6 ha.
Historyczna (średniowieczna) sylweta miasta została utrwalona na winiecie mapy E. Lubinusa z 1618 r., obrazie P.L. Lütke`go z 1809 r., litografiach K.F. Schinkla z 1810 r. i Sanne`a z 1840 r. Średniowieczny układ lokacyjny został udokumentowany na katastralnym planie miasta z 1730 r., gdzie zaznaczono 480 ponumerowanych parceli.
Na obszarze Starego Miasta w Trzebiatowie odkryto archeologiczne ślady osadnictwa: dwie wczesnośredniowieczne osady oraz średniowieczne relikty grodziska, pałacu i miasta.
Charakterystyczne budowle w obrębie Starego Miasta:
Kościół p.w. Macierzyństwa NMP - gotycki, XIV-wieczny, ceglany, ulokowany na miejscu wcześniejszej świątyni. Trzynawowy, z pięciobocznie zamkniętym prezbiterium oraz górującą nad miastem i okolicą strzelistą wieżą, mierzącą ok. 90 m wysokości. Obiekt w typie monumentalnych kościołów farnych, wznoszonych od końca XIII w. na obszarze Księstwa Pomorskiego - np. w Kołobrzegu, Stargardzie Szczecińskim, Gryficach
Kaplica św. Ducha - gotycka, XIV-wieczna, ceglana, ulokowana w kwartale przy nieistniejącej obecnie Bramie Gryfickiej, u wylotu z miasta w kierunku południowo - zachodnim. Jednonawowa, czteroprzęsłowa, oszkarpowana. W 1702 r. był tu magazyn solny, następnie remiza strażacka, od 1902 r. aula szkoły gospodarczej; obecnie kościół parafii prawosławnej
Ratusz - obiekt o średniowiecznej metryce (pierwotnie gotycki), który nieprzerwanie od wieków pełni rolę ?Palazzo Municipale?. Obecna, barokowa forma architektoniczna została ukształtowana w 1701 r., wg projektu holenderskiego architekta Viktora de Porte. Budynek dwukondygnacyjny, czteroskrzydłowy z wieżą zegarową
Pałac - ulokowany w miejscu wczesnośredniowiecznego grodu i klasztoru norbertanek. Forma architektoniczna budowli jest wynikiem przebudowy gotyckiego klasztoru na rezydencję ? w 1619 r. na polecenie księżnej Zofii, w 1682 na polecenie elektora brandenburskiego Fryderyka III według projektu holenderskiego architekta Viktora de Porte (wówczas w formach barokowych), ponadto przebudowywany również w latach 1690 i 1753. Późniejsze zmiany ? rozbiórka jednego ze skrzydeł w 1813 i przekształcenie elewacji w latach 60. XIX w. sprawiły iż zachowany do dziś pałac jest stosunkowo skromną budowlą o późnoklasycystycznym kostiumie stylowym. Budynek dwuskrzydłowy, na rzucie litery L, dwukondygnacyjny; obecnie, po pracach adaptacyjnych służy jako siedziba Trzebiatowskiego Ośrodka Kultury
Mury obronne - XIV - wieczne, kamienno - ceglane, z sześcioma prostokątnymi czatowniami i cylindryczną basztą obronną (Prochową, zwaną również Kaszaną). Z pierwotnego (o długości ok. 2 km) pierścienia obwarowań zachowała się większość murów, ale o zredukowanej wysokości. od 6, m do 1 m w, w części oszkarpowane w części z łukowymi blendami, z wykonanymi w XIX wieku przejściami dla pieszych.
Baszta Kaszana (Prochowa) wzniesiona w pierwszym etapie budowy murów obronnych, przebudowana w XV w., pełniła funkcję baszty obronnej z prochownią, a nazwę wywodzi się od legendy o zrzuconej misie gorącej kaszy na atakujące wojska Gryficzan. Założona na planie koła, o średnicy zewnętrznej 5,6 m, w zwieńczeniu kamienne wsporniki po dawnym ganku widokowym.
Czatownie również z pierwszego okresu budowy murów. Obecnie zachowane się w zachodniej części miasta - prostokątne, 3-kondygnacyjne, otwarte od strony miasta, z otworami strzelniczymi
Zabudowa mieszczańska - jest zróżnicowana pod względem architektonicznym i stylowym. Występują formy od gotyku, przez renesans, barok, klasycyzm, po secesje i obiekty neostylowe. Dominują budynki wzniesione w okresie 2 poł. XIX - pocz. XX w., przy czym w ścianach wielu kamienic kryją się mury z XV i XVI wieku (np. Rynek 5, 6, 12, 27, 31, ul. Juliusza Słowackiego 1 - oficyna, 54, Wojska Polskiego 63 - oficyna) oraz XVIII-wieczne konstrukcje ryglowe (np. przy ul. Wojska Polskiego 60 i 62 - oficyna). Niektóre domy zachowały formę barokową (np. przy Rynku 18, 25, 28, 30, ul. Krótkiej 1-2). W pierzejach rynkowych zachowały się najcenniejsze, gotyckie i renesansowe kamienice, z późniejszymi nawarstwieniami. Cechą charakterystyczną kamienic przyrynkowych są wolutowe szczyty, które wyróżniają wnętrze trzebiatowskiego Rynku na tle innych miast w regionie. Na elewacji kamienicy przy Rynku nr 26 zachowało się atrakcyjne sgraffito z 1635 r., przedstawiające słonia z kornakiem. Z obiektem tym związana jest legenda, wykorzystywana w promocji miasta.
HISTORIA I ROZWÓJ
Badania archeologiczne wykazały w Trzebiatowie istnienie wczesnośredniowiecznego osadnictwa w dwóch miejscach Starego Miasta: w okolicach pałacu oraz na wschód od kościoła Mariackiego. Na wyniesieniu w zakolu kanału Młynówka, w miejscu późniejszego klasztoru norbertanek i pałacu odsłonięto warstwę kulturową o miąższości ok. 0,9 m z licznym materiałem ceramicznym, jednak bez pozostałości trwałej zabudowy. Osadnictwo to, interpretowane jako osada rzemieślniczo - targowa, datowane na okres od połowy XI do połowy XIII w. zajmowało obszar 120 na 120 m, tj. ok. 1,5 ha. Drugi obszar o poświadczonym osadnictwie wczesnośredniowiecznym rozciąga się na wschód od kościoła Mariackiego, również w zakolu Młynówki. Nawarstwienia wczesnośredniowieczne, datowane na okres od 2. połowy XII w. odkryto tu na terenie ok. 140 na 120 m, czyli także ok. 1,5 ha. Jak się wydaje nieobecność wcześniejszych śladów pomiędzy oboma centrami osadniczymi wynika z braku odpowiednich badań. Wczesnośredniowieczne osadnictwo na terenie Trzebiatowa pojawiło się zapewne około połowy XI w. na pierwszym z omówionych obszarów. W 2. połowie XII w. zajmowało już powierzchnię ok. 3,5 ha. Osada ulokowana była w dużym zakolu Młynówki, na wysokim, z natury obronnym płaskowyżu.
Z 1170 (1180) r. pochodzi pierwsza wzmianka o grodzie (castrum) Tribetov - Trzebiatów i tamtejszym kościele, zawarta w dokumencie fundacyjnym wystawionym przez księcia dymińskiego Kazimierza dla zakonu premonstratensów (norbertanów) przybyłych do Białoboków z Lund. Ponieważ jednak nie odnaleziono śladów ówczesnych umocnień, sądzić można, iż osada nie miała charakteru obronnego, a określenie ?castrum? wynika z braku precyzji w stosowanej przez średniowiecznych kronikarzy terminologii.
Około 1187 r. Trzebiatów z okolicznymi wioskami otrzymuje, jako wdowie uposażenie, Anastazja (córka księcia polskiego Mieszka III Starego) żona księcia Bogusława I, matka Kazimierza II i Bogusława II; w Trzebiatowie spędziła ponad 40 lat.
W 1208 r. nastąpiła ponowna fundacja męskiego klasztoru premonstratensów w Białobokach. Tym razem zakonnicy sprowadzeni zostali z Mariëngaarde, opactwa we Fryzji. W tym samym roku biskup kamieński zezwolił na pobieranie dziesięciny "de terra Trebetow". Od tego okresu dzieje klasztoru w Białobokach były związane gospodarczo z Trzebiatowem.
W 1224 r. księżna Anastazja wydała dokument, przekazujący żeńskiemu klasztorowi norbertanek Trzebiatów (ponownie określony jako gród - "castrum Trebetow") z karczmą i kościołem. Do przejęcia grodu wtedy nie doszło, a zakonnice osiedliły się wówczas nie w Trzebiatowie, lecz w pobliskim Wyszkowie, gdzie przebywały do 1285 r.
Dokument sprzedaży Trzebiatowa z 1242 r. przez Warcisława III (wnuka Anastazji) norbertanom kształtuje wyobrażenie o ówczesnym układzie przestrzennym dzięki dwóm nazwom: "uicus Trebtouiensis" i "tawerna". Nie ulega wątpliwości, że musiało tu być obszerne targowisko z kościołem i karczmą, które w XIII w. lokowano tylko w rozwijających się ośrodkach handlowych. Sprzyjające warunki gospodarcze (od l. 30-tych XIII w.) związane z panowaniem Barnima I i Warcisława III, poparcie opatów z Białoboków, rozwój infrastruktury miejskiej (z portem i karczmą) przyczyniły się do nadania praw miejskich.
6 maja 1277 r. Barnim I i jego syn Bogusław IV nadają Trzebiatowowi lubeckie prawo miejskie. Brak przekazów o ówczesnym uposażeniu; wiadomo, że nadania ziemskie były znaczne i dzielone pomiędzy miasto i klasztor norbertanów w Białobokach. W 1281 roku potwierdzono lokację na prawie lubeckim, zgodnie z którym mieszkańcy otrzymali wolności celne i uprawnienia handlowe oraz zostali zobowiązani do wznoszenia murowanych domów.
W latach 1283 i 1284 r., w czasie walk margrabiów o ziemię złotowsko-trzebiatowską zniszczeniu uległ gród, a na to miejsce przesiedlone zostały (w latach 1285-1287 r.) mniszki z Wyszkowa. Głównym źródłem dochodów dla miasta był transport zboża do portu w Redzeujściu (od 1287 r.) z prawem składu w mieście (od 1303 r.) i dochody z młyna (pierwsza wzmianka z 1289 r.). Podstawowymi zajęciami ludności Trzebiatowa było rolnictwo, hodowla bydła, browarnictwo oraz rybołówstwo, zwłaszcza po zwolnieniu z cła na Redze (1281 r.), wykupie cła w zatoce Redzeujścia (1306 r.) i zwolnieniu z cła w pasie wybrzeża Bałtyku (1309 r.).
W 1299 r. książę Bogusław IV zezwolił na budowę murów obronnych oraz usprawnienie systemu spławnego przez Regę i kanały; od tej pory miasto otoczone było częstokołem. Dla ułatwienia i przyspieszenia budowy obwarowań książę oddał miastu połowę dochodów z mennicy i cła oraz inne podatki, łącznie z karami sądowymi. Cały pierścień murów, został wzniesiony do 1337 r. W trakcie budowy murów przekopano kanał (tzw. środkowy), który skracał drogę żegludze w zakolu Regi, na wschód od miasta. Dokument z 1307 r. wymienia trzy koryta rozwidlenia rzeki Regi[1][1], w celu wzmocnienia obronności miasta i spiętrzenia wody po założeniu młynów.
Przez miasto przechodziła droga lądowa łącząca Kołobrzeg ze Szczecinem, Stargardem i Gryficami, a Rega z portem w Redzeujściu stanowiła ważny, wodny trakt handlowy. Towary trzebiatowskie (jak drewno, zboże, len, piwo) docierały do nadbałtyckich miast - m.in. do Gdańska, Strzałowa, Kopenhagi, Lubeki.
Pierwsze dekady XIV w. upłynęły pod znakiem stopniowego wzmacniania pozycji miasta (w tym czasie należało ono już do Hanzy) i trwającej rywalizacji w handlu morskim między Gryficami a klasztorem w Białobokach, powiązanym wspólnymi interesami z Trzebiatowem. Prawo składu spławianych towarów doprowadziło do konfliktów z pobliskimi Gryficami, których mieszkańcy w 1307 r. spalili młyny klasztorne na Redze i oblegali bezskutecznie miasto. Wówczas zdecydowano się przenieść młyny z nad Starej Regi na kanał przy mieście. Ponowne najazdy Gryficzan (podejmowane wspólnie z rodami rycerskimi lub rabusiami) miały miejsce w 1317 r., w 1330 r. (spalono młyn), 1344 r. (spalono młyn i klasztor, a w wyniku pożaru zniszczeniu uległa połowa miasta).
W 1303 r. rozpoczęto budowę kościoła farnego, w miejscu dotychczasowej kaplicy; prace ukończono w 1370 r. W 1307 r. istniał już szpital - przytułek św. Jerzego przy trakcie kołobrzeskim. W 1309 r. Trzebiatów posiadał drugi przytułek p.w. św. Ducha ? w obrębie murów miejskich. Na potrzeby miasta pracowała cegielnia, położona miedzy kanałami, przekazana miastu w 1307 r. przez klasztor norbertanek.
Od XIII do XVIII wieku Trzebiatów rozwijał się jako miasto obronne, portowe o intensywnej parcelacji działek, pełniąc w regionie rolę wiodącego, wielofunkcyjnego ośrodka miejskiego, porównywalnego z Koszalinem. Zamożność mieszczan pozostawiła ślady w formie 15 płyt nagrobnych w parafialnym kościele Mariackim (najstarsza pochodzi z 1382 r.). Obszar miasta w granicach średniowiecznych fortyfikacji wynosił 35 ha. Miasto uzyskało regularny układ szachownicowy o kwartałach podzielonych na wąskie, głębokie działki, zabudowane od frontu murowanymi kamienicami, ustawionymi często szczytami do ulicy. Dwa kwartały zostały przeznaczone pod budynki użyteczności publicznej: ratusz i kościół, miejsce trzeciego zajął klasztor, późniejszy pałac. Rynek o wymiarach 96 x 105 m przesunięty został ze środka założenia w kierunku południowo-zachodnim. W latach 1299-1337 miasto otoczono murami obronnymi z kamienia i cegły. Początkowo do miasta prowadziły dwie bramy: Gryficka i Kołobrzeska (później wymieniano jeszcze dwie bramy - Łaziebną i Żeglarską) z przedbramiami, strzegącymi przemieść.
Ok. 1400 r. rozpoczęto budowę ratusza miejskiego. W tym samym czasie wzniesiono w obrębie miasta kaplicę szpitalną św. Ducha oraz dwie kaplice poza murami: św. Gertrudy - przy trakcie do Gryfic i św. Jerzego - do drodze Kołobrzegu.
W latach 1445-49 kołobrzeżanie zniszczyli port w Redzeujściu, przy jeziorze Resko. W latach 1499 - 1538 wykopano nowe koryto Regi, z nowym portem i osadą rybacką w Mrzeżynie.
W roku 1534 Trzebiatów stał się miejscem obrad doniosłego w historii Pomorza Zachodniego sejmu, podczas którego decyzją książąt Barnima XI i Filipa I oraz zgromadzonych przedstawicieli stanów pomorskich uchwalono przyjęcie w Księstwie Pomorskim reformacji. Jednym z głównych propagatorów nauk Lutra na Pomorzu był Jan Bugenhagen, przebywający w Trzebiatowie od 1504 r. jako wykładowca w Szkole Łacińskiej, założonej przez opata białobłockiego. Skutkiem reformacji była m.in. konfiskata dóbr kościelnych i klasztornych na rzecz domu książęcego i utworzenie domeny. Także dobra klasztorów w Białobokach i Trzebiatowie zostały przejęte przez panujących. Norbertankom z klasztoru trzebiatowskiego zezwolono na dożywotnie użytkowanie zabudowań klasztornych.
W epokę nowożytną miasto wkroczyło z rozbudowaną administracją municypalną, z trzema burmistrzami i 12 rajcami. Istniały murowane obiekty sakralne: fara, dawny klasztor norbertanek z kościołem św. Mikołaja, trzy szpitale z kaplicami (w tym kaplicą Św. Ducha w mieście), na rynku stał ratusz, większość kamienic w rynku była murowana z cegły, a ulice były częściowo wybrukowane. Wzrost obrotów handlu morskiego znaczył się rozwojem gildii kupieckiej, która w 1589 r. liczyła 11 członków. Trzebiatów odgrywał coraz większą rolę jako ośrodek rolniczy i handlowy: w 1871 r. otrzymał prawo urządzania trzech jarmarków, 1596 r. - zezwolenie na handel zbożem z obcymi gildiami.
W 1618 r. księżna Zofia zajęła klasztor ponorbertański w mieście, w 1619 r. przeprowadziła adaptację budowli na swoją rezydencję, w której mieszkała do 1658 r. Z 1618 pochodzi panorama miasta autorstwa Hansa Wolfarta zamieszczona w winiecie mapy E. Lubinusa, przedstawiająca widok Trzebiatowa od strony płd.-wschodniej. Miasto otoczone było pełnym pierścieniem murów z bramami i basztami, zza których widać zwartą zabudowę mieszczańską, bryłę kościoła farnego, ratusza i dworu książęcego.
Z chwilą wybuchu wojny 30-letniej (1618-48) nastąpił regres gospodarczy, a Trzebiatów tracąc korzyści, jakie dawał udział w żegludze stawał się niewielkim miasteczkiem o charakterze rolniczym. Według matrykuły z 1628 r. w mieście było 111 całych działek, 307 "połówek", 101 piwnic i 23 pustki. W 1627 r. w kwaterowały w Trzebiatowie wojska cesarskie; od 1630 r. ? oddziały szwedzkie; w 1631 r., 1637 r. i 1643 r. miasto oblegane było przez wojska cesarskie. Było też pustoszone przez zarazy i choroby (1624 r., 1629 r., 1630 r.) oraz pożary: 1631 r. - spłonęła zachodnia część Rynku oraz ulice Mała i Wielka Rzeźnicka. W 1635 r. zniszczeniu uległa zabudowa przy Bramie Gryfickiej. Około 1639 r. odnotowano w Trzebiatowie i okolicy pokazy niezwykłego wtedy zwierzęcia - słonia. Wydarzenie to utrwalono w dziełach sztuki: sgraffitowej dekoracji ściany kamienicy przy Rynku i na stallach w kościele Mariackim. Na mocy traktatu westfalskiego z 1648 r. Trzebiatów przypadł Brandenburgii.
W 1679 r. wybuchł w mieście pożar, który zniszczył połowę zabudowy z: ratuszem, zamkiem, kościołem św. Mikołaja i znaczną częścią kamienic. Elektor brandenburski Fryderyk III podjął decyzję o odbudowie miasta
i dworu książęcego. Projekt odbudowy rezydencji opracował w 1682 r. holenderski architekt Viktor de la Port. Ruiny kościoła rozebrano.
W 1694 r. przekształcono dawny klasztor w trójskrzydłowy pałac, który do 1724 r. był siedzibą domeny białobłockiej. W 1701 r. zakończono barokową rozbudowę ratusza (z zachowaniem elementów średniowiecznych); od tego czasu obiekt zachował się w formie znanej obecnie. Od pierwszych dekad XVIII w. miasto prowadziło długoterminową akcję likwidacji pustek i słomianych pokryć dachowych. W 1716 r. było 355 domów mieszkalnych 115 pustek. W latach 1719-26 wybudowano 24 nowe domy, do 1733 r. wszystkie ulice zostały wybrukowane, zaś w 1743 r. nie było już w mieście domów krytych słomą. W 2 poł. XVIII w. miasto zyskało pełną zabudowę działek, z 494 domami w obrębie murów; liczba mieszkańców wzrosła z 2738 (1733 r.) do 3487 (1794 r.).
W 1725 r. król Fryderyk I ustanowił Trzebiatów miastem garnizonowym; w zabudowaniach pałacu stacjonował pułk dragonów. W 1750 r., w odnowionym i przebudowanym pałacu z parkiem stacjonował II regiment dragonów "Alt Würtenberg".
Przy pałacu powstał tzw. Świński (Nowy) Rynek o kształcie trójkątnym. W końcu XVIII w. zaczęto plantować fosy i wały przekształcając je w ogrody. Bramy obronne z przedbramiami zostały rozebrane; wyburzono niewielkie odcinki murów obronnych (przy pałacu, szpitalu garnizonowym). Miasto zaczęło rozbudowywać się w kierunku przedmieść.
Na przełomie XVIII/XIX w. Trzebiatów liczył ok. 3500 mieszkańców. W mieście było 550 zamieszkałych domów (w tym 40 na przedmieściu). W 1806 r. Trzebiatów został splądrowany przez wojska napoleońskie. W latach 1807-11, w trzebiatowskim pałacu rezydował feldmarszałek Blücher, późniejszy zwycięzca spod Waterloo. W wyniku reformy administracyjnej z 1815 r. Ziemia Trzebiatowska znalazła się w powiecie gryfickim, w rejencji szczecińskiej.
Dziewiętnasty wiek to okres ostatecznej utraty przez miasto możliwości rozwoju w oparciu o port morski oraz ograniczenia - z uwagi na odebranie 10 wiosek - roli miasta jako ośrodka rolniczego.
Trzebiatów wyróżniał się wśród miast środkowej części Pomorza Zachodniego wczesnym rozwojem szkolnictwa. Pierwszą szkołę łacińską założono tu już w 1328 r. Rozkwit nauk humanistycznych przypadł na lata 1505-21, gdy rektorem szkoły był reformator religii katolickiej Jan Bugenhagen. W 1815 r. powstała w Trzebiatowie szkoła ludowa. W 1824 r. zburzono (usytuowany po płn.-wschodniej stronie kościoła) budynek starej szkoły. W 1832 r. wzniesiono jej nową siedzibę, którą powiększono ok. 1857 r. i podniesiono do rangi progimnazjum. Tutaj kształciła się młodzież z wielu powiatów Pomorza, a nawet Meklemburgii. W 1899 r. założono szkołę gospodarczą (rolniczą) ? jedną z czterech na Pomorzu. Od 1835 r. ukazywał się "Kurier Trzebiatowski", stanowiący dodatek do "Tygodnika Kołobrzeskiego'.
Od poł. XIX do l. 30-tych XX w. miasto intensywnie rozbudowywało się w kierunku obu przedmieść, wzdłuż traktu do Gryfic i Kołobrzegu; w tym czasie powstawały pojedyncze przejścia w murach obronnych. Na Starym Mieście zabudowa znacznie zagęszczała się w obrębie parcel, tworząc ciasne podwórka. W 1844 r. ponownie wybrukowano rynek trzebiatowski. Ok. 1850 r. rozpoczęto renowację kościoła Mariackiego. Od 1855 r. (do 1945) pałac pełnił funkcje administracyjne, służąc Pomorskiemu Ziemskiemu Towarzystwu Kredytowemu ze Szczecina. W 2. poł. XIX i na pocz. XX w. powstało kilka niewielkich fabryk (m.in. opakowań staniolowych, fajansu, mebli, wyrobów ceramicznych i cementowych).
Na przestrzeni XIX w. liczba mieszkańców wzrosła dwukrotnie: z poziomu 3672 (1812 r.) do 7050 (1890 r.). W porównywalnym okresie (1822 - 1861 r.) ilość domów zwiększyła się zaledwie o 10, osiągając ogólną liczbę 686. Świadczy to zmniejszaniu normatywów mieszkaniowych, a zarazem o nadbudowie domów parterowych i jednopiętrowych.
Istotne znaczenie dla rozwoju gospodarki w 2. połowie XIX w. miała budowa nowoczesnej sieci komunikacyjnej, łączącej Trzebiatów i okolice z innymi regionami. W 1852 r. oddano do użytku szosę z Trzebiatowa do Gryfic i Płotów. W 1882 roku połączono miasto linią kolejową ze Szczecinem i Kołobrzegiem. W 1906 r. wybudowano linię wąskotorową łączącą Trzebiatów z Gryficami. W 1912 r. powstała druga wąskotorówka na linii Niechorze - Trzebiatów - Mrzeżyno, co ożywiło gospodarkę w okolicznych wsiach. W 1910 r. Trzebiatów liczył 8484 mieszkańców.
W 1913 r. dzięki staraniom Johanna Malotki i burmistrza Trzebiatowa barona von Minngerode , powstało towarzystwo regionalne (Związek Krajoznawstwa i Ochrony Regionu w Trzebiatowie nad Regą), które powołało muzeum regionalne z siedzibą w pałacu. Była to jedna z najstarszych regionalnych instytucji muzealnych na Pomorzu.
W 1938 r. spalono synagogę trzebiatowską na starym mieście.
Znaczącym faktem w rozwoju przed- i powojennego Trzebiatowa było stacjonowanie w samym mieście i w jego okolicy dużych jednostek wojskowych. Miało to zarówno dodatni wpływ na miasto, dając mu bodziec gospodarczy do rozwoju, jak i ujemny - ograniczający funkcje gminy i miasta.
4 marca 1945 r. do Trzebiatowa wkroczyły wojska radzieckie. Rozmiar zniszczeń w porównaniu z innymi miasteczkami Pomorza zachodniego był nieznaczny, zachowały się wszystkie ważniejsze obiekty użyteczności publicznej oraz mury miejskie. Znacznie dotkliwsze straty w zabudowie miejskiej spowodowane zostały zaniedbaniami i rozbiórkami dokonanymi w latach powojennych.
Od maja 1947 do Trzebiatowa przybywają pierwsze transporty z ludnością ukraińską przesiedlaną z terenów południowo - wschodniej Polski w ramach akcji "Wisła".
W 1955 r. obszar Starego Miasta w Trzebiatowie wpisano do rejestru zabytków.
W 1971 r. opracowano ogólny plan perspektywicznego zagospodarowania przestrzennego miasta Trzebiatów (z wytycznymi konserwatorskimi do ochrony zabytków). W 1996 r. powstał Raport dotyczący przebiegu procesu rewaloryzacji miasta Trzebiatowa, opracowany na zlecenie Ministra Kultury przez zespół pod kierunkiem prof. Stanisława Latoura, w ramach programu "Ratowanie miast historycznych". W 1996 r. Rada Miejska w Trzebiatowie uchwaliła plan rewaloryzacji starego miasta, w formie zmiany miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego miasta. W 2002 r. uchwalono studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Trzebiatów (z charakterystyką zasobów zabytkowych i ustaleniami do zachowania krajobrazu kulturowego).
[1] Najprawdopodobniej w tym czasie przekopano kanał od połowy XIV wieku zwany Młynówką