Na podstawie Wniosku o uznanie założenia dawnego klasztoru cystersów, późniejszej letniej rezydencji książąt pomorskich i domeny państwowej w KOŁBACZU za Pomnik Historii; opracowanego w Regionalnym Ośrodku Badań i Dokumentacji Zabytków w Szczecinie Założenie dawnego opactwa cysterskiego w Kołbaczu, wraz z dawnym folwarkiem klasztornym, od czasu reformacji użytkowanym przez domenę, ma ze względu na wysoką klasę artystyczną i bogatą historię szczególne znaczenie dla dziedzictwa kulturowego w skali Pomorza Zachodniego, obszaru obecnej Polski i sąsiednich regionów północnej Europy. W skład zespołu wchodzą zarówno średniowieczne budowle dawnego klasztoru (kościół, dom konwersów, dom opata, owczarnia, baszta obronna), jak i obiekty dawnej domeny (klasycystyczny budynek zarządu domeny, dwór, magazyn oraz gorzelnia z XIX w.). Kościół klasztorny w Kołbaczu, budowany od 1210 r. jest najstarszą cysterską świątynią na północnych terenach obecnej Polski, jest też - obok katedry w Kamieniu Pomorskim - jedną z dwóch pierwszych na tym obszarze budowli, do których wznoszenia użyto cegły. W wyniku kolejnych rozbudów zrealizowany został najbardziej skomplikowany wariant charakterystycznego dla cystersów założenia architektonicznego, o skali przewyższającej wszystkie współczesne sobie kościoły zakonne na wschód od Odry oraz dorównującej najbardziej okazałym założeniom w przedodrzańskiej części Pomorza, Meklemburgii, czy Brandenburgii (takich jak Doberan, Eldena, Chorin, Lehnin). Z pierwszej, romańskiej fazy budowy (realizowanej w latach 1210-1247) pochodzi wschodnia część kołbackiego kościoła - zamknięte półkolistą apsydą prezbiterium, transept z parami kaplic, dwa przęsła trójnawowego korpusu, a także mury obwodowe dwóch bocznych skrzydeł klasztoru. Dyspozycja rzutu kościoła, detal oraz zastosowanie cegły skłaniają badaczy do powiązania najstarszej fazy budowy z jednym z warsztatów duńskich. Jest to tym bardziej prawdopodobne, że właśnie z Danii wywodził się konwent kołbacki. Nieco mniejsze znaczenie przypisuje się w tej fazie wpływom brandenburskim, wskazując na oddziaływanie budowanego od lat 80-tych XII w. kościoła klasztornego w Lehnin, mającego podobnie jak w Kołbaczu apsydialne zamknięcie od wschodu. Na uwagę zasługują zachowane w Kołbaczu romańskie detale o dużej klasie artystycznej - półkoliście zamknięty portal o uskokowych ościeżach w północnej elewacji transeptu i stanowiące dużą rzadkość na terenie północnej Polski bazy filarów przy wschodniej ścianie transeptu z narożnymi żabkami. Awangardowym motywem było zastosowanie łuku ostrego w arkadach pomiędzy transeptem a kaplicami oraz w oknach refektarza skrzydła zachodniego. Z uwagi na opisane wyżej walory architektoniczne, romańskie partie budowli należą do najciekawszych zabytków tego okresu w Polsce, tym cenniejszych wobec nikłego w naszym kraju stanu zachowania architektury romańskiej. Wysoka klasa artystyczna architektury powstałej w pierwszej fazie budowy kołbackiego klasztoru, wskazuje, że już wówczas sięgnięto po najlepsze i najbardziej zaawansowane stylistycznie warsztaty północnej Europy. Zastosowano przeniesione z zachodu nowatorskie rozwiązania architektoniczne, do których należały poprzecznie prostokątne przęsła nawy głównej ze sklepieniami krzyżowo-żebrowymi i przęsłach naw bocznych zbliżonych w rzucie do kwadratu. To antycypujące gotyk oparcie rzutu kościoła na systemie sklepień przechodzących, dowodzi - zdaniem Zbigniewa Radackiego - włączenia się budowniczych Kołbacza w nurt przodujących realizacji cysterskich w Europie i zajęcia czołowego miejsca wśród klasztorów cysterskich na terenie Polski. Według tegoż autora, kościół w Kołbaczu nasuwa skojarzenia z awangardowymi rozwiązaniami przestrzennymi Burgundii, zaś profile kołbackich żeber odpowiadają stosowanym w Europie Zachodniej w 1. połowie XIII w. Warto tu dodać, że proporcje rzutu, jak i wysokości sklepień oparte zostały na jednolitym systemie modułów, równych przekątnym przęseł sklepiennych. Tak np. pięciokrotna wielkość przekątni skrzyżowania naw daje pełną długość kościoła zakończonego apsydialnie, półtorakrotna wielkość przekątni przęsła nawy głównej stanowiła szerokość korpusu nawowego, a wysokość naw do wiązki kapitelowej posiadała proporcje 1:2. Druga, wczesnogotycka faza budowy kościoła i klasztoru cystersów w Kołbaczu, trwająca do 1307 r. odznacza się przewagą wpływów brandenburskich. Pierwowzorem dla monumentalnej, należącej już do fazy dojrzałego gotyku fasady kołbackiego kościoła była (znacznie od niej skromniejsza) elewacja kościoła cysterskiego w Lehnin, ukończonego w 1262 r. Z kolei fasada kołbacka oddziałała na nieco późniejszą potężną elewację kościoła opactwa w Chorin. W Kołbaczu zajmujące niemal całą wysokość okno, ujmujące je po bokach asymetryczne blendy oraz wieżyczki, tworzą rodzaj ?wielkiego porządku?. Ślepa rozeta w szczycie jest - według Zbigniewa Radackiego ? ?najbardziej monumentalnym przykładem (...) detalu francuskich katedr na wschód od Odry?. Na drugą fazę budowy klasztoru w Kołbaczu przypada również ukończenie skrzydła zachodniego oraz wzniesienie domu opata. W skrzydle zachodnim na poziomie piwnicy (cellarium) powstało obszerne pomieszczenie nakryte krzyżowo-żebrowymi sklepieniami, wspartymi na niskich filarach o kostkowych kapitelach. Zachowane do dziś, należy do najpiękniejszych wnętrz wczesnogotyckich w na terenach północnej Polski. Wysoką jakością architektury odznacza się też gotyckie prezbiterium, powstałe w ostatniej, przypadającej do 1347 r. fazie budowy kościoła. Jego budowniczy, zgodnie z przodującymi prądami epoki, stworzył ?niebiański baldachim? ze rozpostartych nad ołtarzem sklepień wspartych na służkach. W okresie średniowiecza klasztor kołbacki odgrywał w państwie Gryfitów ważną rolę, zarówno w życiu religijnym, jak i świeckim. Już od pierwszych lat swego istnienia, poprzez kolejne filiacje dawał początek innym placówkom zakonnym - jak powstałe w 1286 r. opactwo w Oliwie, czy klasztory w Bierzwniku i w Mironicach. Kołbacki kościół klasztorny pełnił funkcję nekropolii książąt pomorskich. W 1186 r., w pierwszej, zapewne jeszcze drewnianej świątyni spoczął fundator klasztoru, kasztelan szczeciński, spokrewniony z panującą dynastią Gryfitów - Warcisław II Świętoborzyc. W niemal wiek później w prezbiterium obecnego kościoła znalazł miejsce spoczynku jeden z najwybitniejszych władców Pomorza, książę Barnim I (1220-1278), o którego płycie nagrobnej pisze siedemnastowieczny kronikarz Filip Hainhofer. Książęcy grobowiec ukończony był przed 1307 r. Choć nie przetrwały nagrobki władców, ich szczątki wciąż jeszcze zapewne spoczywają pod posadzką kościoła. Zachowane do naszych czasów budowle Kołbacza są świadectwem ekonomicznej potęgi tutejszego klasztoru, który w średniowieczu odegrał ważną rolę w rozwoju gospodarki na Pomorzu Zachodnim. Ogromne cysterskie włości ciągnęły się na zachód od jeziora Miedwie w dolinie rzeki Płoni, a także na wschód od Miedwia, obejmując urodzajne grunty Ziemi Pyrzyckiej pomiędzy Płonią i Iną. Wprowadzano tu nowoczesne techniki upraw, a dzięki spiętrzeniu wód Płoni zbudowano szereg młynów. Po reformacji ta działalność gospodarcza kontynuowana była w ramach książęcej, a potem królewskiej domeny. Sekularyzowany w czasie reformacji klasztor przekształcony został w rezydencję książąt pomorskich. Przy urządzeniu wnętrz książęcych apartamentów pracował m.in. znany rzeźbiarz Hans Schenk Scheusslich. O wysokim poziomie sztuki na dworze ówczesnych Gryfitów świadczą zachowane do dziś dwa cenne zabytki kamiennej rzeźby renesansowej: pochodzące z komnat książęcych (zapewne we wschodnim skrzydle klasztoru) nadproże z reliefem przedstawiającym putta trzymające tarczę z gryfem, w XVIII lub XIX w. wtórnie umieszczone na ścianie kuźni, a w latach trzydziestych XX w. - w kościele, oraz przechowywana w Muzeum Narodowym w Szczecinie płyta z wizerunkami księcia Barnima XI i jego małżonki Anny Lüneburskiej. Świadectwem przemian jakim uległ klasztor w okresie poreformacyjnym jest adaptowane na spichlerz wnętrze nawy głównej kościoła, podzielone drewnianymi stropami na cztery kondygnacje. Pochodzące w większości z XVI w. z stropy wraz z podporami tworzą największą i zapewne najstarszą spośród zachowanych w regionie konstrukcji ciesielskich. Wśród zabudowań folwarcznych z czasów cysterskich przetrwała czternastowieczna owczarnia, służąca później jako stodoła. Jest ona na terenie obecnej Polski obiektem unikatowym. Mimo swej utylitarnej funkcji odznacza się starannie opracowaną formą architektoniczną - oszkarpowane elewacje podzielone są ostrołukowymi blendami, zaś we wnętrzu opory sklepienne zdradzają pierwotny zamiar przesklepienia budowli. Pochodzące z XIX w. magazyn i gorzelnia są interesującymi zabytkami budownictwa folwarcznego. Czternastowieczna baszta świadczy o obronnym charakterze zespołu w okresie średniowiecza. Ma przy tym charakter unikatowy, jako jedyna w Polsce pozostałość średniowiecznych umocnień służących do obrony klasztoru. Niezwykle interesujące są zabudowania dawnej domeny i folwarku. Klasycystyczny budynek dawnego zarządu domeny zaprojektowany przez znanego architekta Davida Gilly'ego prezentuje charakterystyczną dla jego twórczości harmonię w proporcjach bryły i fasady. We wnętrzu zachowała się drewniana klasycystyczna klatka schodowa ? jedna z nielicznych w regionie. Siedziba zarządu domeny kołbackiej podobna jest do nie istniejącego już obiektu wzniesionego w 1806 r. dla domeny w Pyrzycach, również według projektu Davida Gilly'ego. Jednopiętrowy, budynek nakryty naczółkowym dachem, miał ? podobnie jak w Kołbaczu ? fasadę rozwiązaną z zachowaniem ścisłej symetrii. Podczas ostatniej wojny uległ całkowitemu zniszczeniu. Obecnie, budynek kołbackiej domeny stanowi najciekawszy na Pomorzu Zachodnim przykład architektury projektowanej w XVIII i na pocz. XIX w. przez tzw. Landbaumeistrów na potrzeby majątków państwowych. Dwór, wzniesiony jako dom zarządcy domeny w latach czterdziestych XIX w. i przebudowany w formach neobarokowych w 1. ćw. XX w., zachował cechy skromniej siedziby wiejskiej.
WALORY AUTENTYCZNOŚCI
Istniejące obecnie warunki fizjograficzne najbliższego otoczenia osady ukształtowane zostały w latach 70-tych XVIII w. w wyniku przekopania nowego koryta Płoni (na północ od dotychczasowego, historycznego) oraz likwidacji zbudowanych przez cystersów tam spiętrzających wody tej rzeki. W rezultacie osuszone zostały fosy i stare koryto rzeki. Dotychczas wyznaczało ono północną granicę zespołu, teraz teren ten włączony został w obręb folwarku. Choć w okresie nowożytnym, tj. w XVIII i XIX w., a także w latach 60-tych XX w. zasadniczym zmianom uległ układ komunikacyjny w obrębie dawnego zespołu klasztornego, to zachowały się budowle stanowiące jego główne dominanty - kościół, dom konwersów (czyli pozostałość zachodniego skrzydła klasztoru) i dom opata, XIX-wieczny budynek dawnej szkoły (obecna plebania), dawny zajazd (znacznie przekształcony budynek, istniejący na tym samym miejscu od czasów średniowiecza), gotycka owczarnia, dawna siedziba zarządu domeny z pocz. XIX w., dwór z lat 40-tych XIX w., gorzelnia i budynek gospodarczy z XIX w. Przetrwanie tylu autentycznych obiektów z różnych epok sprawia, iż Kołbacz zachowuje nadal charakter zespołu zabytkowego, mimo dewaloryzujących zmian, których dokonano tu w ostatnich dziesięcioleciach. W 1965 r. przystąpiono do regulacji i poszerzenia drogi głównej we wschodniej części wsi, w wyniku czego rozebrano stodołę z XVI w. zbudowaną (wtórnie ?) z cegły gotyckiej. W wyniku przekształcenia Kołbacza w tzw. agromiasto, po 1967 r. zmianie uległ charakter miejscowości. Zlikwidowano wówczas całą historyczną zabudowę mieszkaniową wsi, zastępując ją blokami. W rezultacie dewaloryzacji uległo otoczenie zabytkowych budowli monumentalnych. Zmieniona została skala zabudowy i sylweta miejscowości. Należy jednak pamiętać, że także na terenach uwolnionych spod zabudowy z XIX i XX w. kryją się pod warstwą ziemi pozostałości średniowiecznych budowli. Klasztor kołbacki utracił swą pierwotną funkcję w XVI w., Było to przyczyną kolejnych zmian, którym ulegały budowle klasztorne w miarę przystosowywania ich do nowych funkcji. Obecnie te historyczne nawarstwienia stanowią również o wartości zespołu. Kościół klasztorny w obecnym stanie pozbawiony jest naw bocznych i pary kaplic przy południowym ramieniu transeptu, istniejąca zaś nawa główna nie ma sklepień. Jej przekształcenie w spichlerz wymagało wprowadzenia do wnętrza drewnianej konstrukcji stropów. Naprawiona i uzupełniona po szkodach wyrządzonych przez pożar z 1666 r., konstrukcja przetrwała do naszych czasów. Spośród trzech skrzydeł klasztornych otaczających niegdyś główny wirydarz przetrwało - i to częściowo - jedno, zachodnie, niegdyś przeznaczone dla konwersów. Zachowana obecnie, północna część skrzydła stanowi wczesnogotycki dom konwersów o ceglanych, w dużym stopniu autentycznych elewacjach dolnych kondygnacji. Przyziemie tego budynku zajmuje obszerne sklepione pomieszczenie dawnego cellarium (według niektórych badaczy uważanego za refektarz konwersów). Południowa część skrzydła (podobnie jak wspólna z nim górna kondygnacja domu konwersów) powstała w wyniku prac restauratorskich z lat 1975-1978. Ślady pozostałych dwóch skrzydeł istnieją dziś jedynie pod powierzchnią ziemi - co wykazały przeprowadzone badania archeologiczne. Dom opata - niegdyś stanowiący zasadniczą część tzw. ?małego klasztoru?, przetrwał tylko na części swojej dawnej długości. Na elewacjach odrestaurowanego w latach 1985-1988 budynku, zachowały się elementy artykulacji, jak okazały (choć w dużej części zrekonstruowany) portal, otwory okienne i blendy. W wyniku przeprowadzonych prac konserwatorskich elementy te są uczytelnione i wyeksponowane. Spośród dwóch pozostałych budynków usytuowanych w pobliżu klasztoru ? dawna szkoła (obecnie plebania) jest obiektem kilkukrotnie przekształconym, być może pochodzącym częściowo jeszcze z XVIII w. W ostatnich latach przeprowadzono remont elewacji i wymianę stolarki okiennej, w wyniku czego budynek stracił dawną fakturę tynków i starą stolarkę okienną. Dawny zajazd uległ daleko idącym przeobrażeniom ? obecnie tylko sylweta wysokiego dachu świadczy o jego starej metryce. Budynek zarządu domeny uległ stosunkowo nieznacznym zmianom. W wyniku remontu w końcu lat 60-tych XX w. utracił część dawnego detalu elewacji (wraz z dawnymi tynkami), a także stolarkę drzwi i okien. Oryginalne są natomiast układ wnętrz i klatka schodowa z pocz. XIX w. W mało zmienionej formie przetrwał dawny dwór, obecnie jednak znajdujący się w bardzo złym stanie technicznym na skutek braku użytkownika i doraźnych remontów. W okresie, gdy użytkowany był jako szkoła utracił skromny detal elewacji (opaski okienne). Gotycka baszta zachowała w dawnej formie sklepione pomieszczenia dolnych kondygnacji. Z czasu gdy służyła jako więzienie (zapewne w XIX w.) przetrwały tu ?grafitti? wykonane przez więźniów na drzwiach i ścianach. Zniszczeniu uległo jednak wnętrze górnej części budowli. Najstarszym spośród budynków gospodarczych jest gotycka owczarnia. Zachowała ona w dużym stopniu swój dawny wygląd. W okresie nowożytnym adaptowana została na stodołę, m. in przez podwyższenie przejazdów bramnych i przekształcenie wnętrza. Po 1945 r. wymieniono pokrycie dachu - z wtórnie założonej strzechy na dachówkę ceramiczną. W latach 1980-1985 przeprowadzono gruntowną restaurację budynku, wymieniając przy tym duże partie zniszczonego ceglanego lica elewacji.
KRYTERIA WSKAZUJĄCE NA ZASADNOŚĆ UZNANIA KOŁBACZA ZA POMNIK HISTORII
Budowle tworzące zespół dawnego opactwa cysterskiego w Kołbaczu są obiektami o wybitnych walorach architektonicznych. Monumentalny kościół klasztorny prezentuje program charakterystyczny dla zakonu cystersów. Jest najstarszym na Pomorzu przykładem świątyni klasztornej, powstałej dzięki importowi najlepszych wzorców i przodujących rozwiązań z zachodniej Europy. Rozwiązania te były przez budowniczych kołbackich twórczo rozwijane, aby następnie stawać się wzorem dla innych. Dobrym przykładem jest tu elewacja zachodnia. Wzorowana na kościele w brandenburskim Lehnin, z zapożyczonym z katedr francuskich motywem rozety w szczycie, doczekała się naśladownictwa w brandenburskim Chorin. Od początku klasztor w Kołbaczu wznoszony był przez warsztaty o najwyższych umiejętnościach, w pierwszym etapie przybyłe z Danii, w następnych z Brandenburgii. Dzięki nim zaczęto na Pomorzu budować z cegły (klasztor kołbacki należy obok katedry w Kamieniu Pomorskim do najwcześniejszych ceglanych budowli na północnych terenach obecnej Polski), poznano też repertuar form romańskich i wczesnogotyckich. Klasztor, a zwłaszcza kościół w Kołbaczu prezentuje te formy w czytelnych nawarstwieniach. Ewolucję stylistyczną prześledzić można od w pełni romańskiego transeptu, kaplic i dwóch przęseł nawy, poprzez wczesnogotycki korpus nawowy, po należące do fazy pełnego gotyku, jasno oświetlone prezbiterium, celowo skontrastowane z ciemniejszymi, starszymi partiami świątyni. Niezwykłe walory artystyczne kołbackiego zespołu sprawiły, iż stał się on przedmiotem najwcześniejszych na Pomorzu prac restauratorskich, prowadzonych w latach 1851-1852 przez inspektora budowlanego Statta ze Szczecina, pod nadzorem pierwszego pruskiego konserwatora zabytków Ferdinanda von Quasta. Wartościowa pod względem architektonicznym jest również zabudowa folwarczna. Walor unikatu ma gotycka owczarnia. Wzniesiona przez strzechę murarską o wysokich umiejętnościach, jest budowlą wykonaną niemniej starannie niż obiekty monumentalne (podobnie jak one przeznaczona była do przesklepienia, o czym świadczą szkarpy na zewnątrz oraz opory sklepienne wewnątrz budynku). Harmonią bryły i elewacji zwraca uwagę klasycystyczny budynek dawnego zarządu domeny ? wzniesiony ok. 1800 r. według projektu znanego architekta Davida Gilly'ego. Pozostałe budynki części folwarcznej zespołu (jak dwór, gorzelnia, budynek magazynu) tworzą właściwe tło dla wymienionych obiektów unikatowych. Obiekty dawnego zespołu klasztoru i domeny w Kołbaczu były od dawna przedmiotem troski konserwatorskiej. OPIS Założenie dawnego klasztoru cysterskiego w Kołbaczu zajmuje centralną część osady, po obu stronach głównej, wytyczonej w XIX w. drogi. Od północnego zachodu łączy ona wieś z szosą Szczecin-Stargard. Biegnąc od niej w kierunku południowo-wschodnim, na wschód od klasztoru skręca na północny wschód, przechodząc na skraju wsi przez most na rzece Płoni. Droga rozdziela dwie zasadnicze części założenia - klasztorną i folwarczną. Północną granicę tej ostatniej wyznacza nowe (tj. przekopane w latach 70. XVIII w.) koryto Płoni. Od strony zachodniej, południowej i południowo-wschodniej teren objęty wpisem otoczony jest przez powojenne bloki mieszkalne. Centrum założenia stanowi dawne claustrum z położonym bezpośrednio na południe od drogi kościołem, do którego od strony południowej przylega skrzydło zachodnie klasztoru z domem konwersów. Od południowego-wschodu z prezbiterium kościoła sąsiaduje dawną szkołą z końca XIX w., obecną plebanią, nieco dalej położony jest dawny dom opata, będący pozostałością tzw. małego klasztoru. Na południe od kościoła, rozciąga się wolny od zabudowy teren po dawnym klasztorze, w który od południa wcina się (położona poza terenem wpisu) działka nowej szkoły. Na zachód od kościoła, teren dawnej fosy zajmuje obszerne boisko. Po wschodniej stronie kościoła, bezpośrednio przy drodze położony jest dawny zajazd - obecnie w dużym stopniu zdewaloryzowany. W części folwarcznej, po przeciwnej stronie drogi zachowały się zabudowania dawnej domeny, podchodzące z różnych okresów historycznych. Na północny zachód od kościoła położony jest budynek zarządu domeny, na wschód od niego, naprzeciw prezbiterium kościoła - dwór, będący siedzibą zarządcy domeny. Oba budynki, z których pierwszy pochodzi z początku, drugi z lat 40-tych XIX w., zwrócone są elewacjami frontowymi w stronę drogi. Pomiędzy nimi, w głębi dziedzińca usytuowana jest gotycka owczarnia z XIV w. Ponadto przy drodze znajduje się magazyn, a w narożniku południowo-wschodnim - dawna gorzelnia z przełomu XIX i XX w. Niedaleko niej, tuż przy drodze stoi gotycka XIV-wieczna baszta, połączona z piętrowym domem z pocz. XX w. Kościół parafialny p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa zajmuje wschodnią część dawnego kościoła klasztornego, założonego na rzucie krzyża łacińskiego, podzielonego w okresie reformacji na część sakralną od wschodu i magazynową od zachodu. Jest budowlą orientowaną, z późnoromańskim transeptem, bliźnimi kaplicami przy północnym przęśle transeptu oraz trójprzęsłowym prezbiterium, o późnoromańskim przęśle zachodnim i dobudowanej od wschodu trójbocznie zamkniętej. części późnogotyckiej. Kościół murowany jest z cegły o zróżnicowanym formacie (dużym w partiach gotyckich, nieco mniejszym w części romańskiej), w wątku wendyjskim, w prezbiterium - gotyckim. Nakryty jest sklepieniami krzyżowo-żebrowymi o prostokątnych przęsłach, z wyjątkiem skrzyżowania naw, nad którym założono kwadratowe przęsło sklepienia gwiaździstego. Żebra sklepień wspierają się na wiązkach służek spływających do posadzki. Przęsła sklepienne najstarszej, romańskiej części wydzielone zostały gurtami wspartymi na półkolumnach o kostkowych kapitelach. Otwory pomiędzy transeptem, a zachowaną północną parą dwukondygnacyjnych, nakrytych sklepieniami krzyżowymi kaplic zamknięte są ostrołukowo. Przy ścianie zachodniej znajdują się dwie półkoliście zamknięte arkady, pochodzące zapewne z czasu przebudowy kościoła w XVI w., na nich wsparta jest dziewiętnastowieczna empora organowa. Obecne główne wejście do kościoła znajduje się w północnej, szczytowej ścianie transeptu i stanowi półkoliście zamknięty romański portal. Wielkie późnogotyckie okno ostrołukowe zostało wtórnie przebite w czternastowiecznej fazie budowy kościoła, współcześnie z dobudową prezbiterium (po bokach widoczne są ślady dwóch okien romańskich). Południowa ściana transeptu nie posiada otworów okiennych. Oba szczyty transeptu są schodkowane, z widocznymi szwami po kolejnych nadbudowach. Ściany transeptu od strony zachodniej oraz zachodniego przęsła prezbiterium przeprute zostały niewielkimi półkoliście zamkniętymi otworami okiennymi. Ściany transeptu zwieńczone są fryzem złożonym z przenikających się arkadek tworzących kształt ostrołuku, ściany prezbiterium wieńczy fryz złożony z arkadek półkolistych. Kaplice przy północnym ramieniu transeptu są oszkarpowane, o otworach okiennych zamkniętych półkoliście - dużych, dwudzielnych w dolnej kondygnacji kaplic, małych w kondygnacji górnej. Prezbiterium jest oszkarpowane, o ścianach (z wyjątkiem zachodniego przęsła) przeprutych wysokimi ostrołukowymi otworami okiennymi dzielonymi laskowaniem. Wewnątrz kościoła zabytkowe wyposażenie stanowią: ? drewniana barokowa ambona z XVII w., wsparta na figurze Mojżesza, ? renesansowy kamienny relief z nadproża, z przedstawieniem trzymanej przez dwa putta tarczy herbowej z gryfem pomorskim, pochodzący z komnat dawnej rezydencji książęcej w Kołbaczu i ? trzy płyty nagrobne - Matthiasa von Carnitz, zm. w 1628 r., Daniela Gaede zm. w 1781 r. i Karoliny Wilhelminy Gaede z ok. 1800 r. Korpus nawowy kościoła w wyniku przebudowy na spichlerz pozbawiony został naw bocznych. Z wyjątkiem dwóch pierwszych od zachodu przęseł późnoromańskich, należy do wczesnogotyckiej fazy budowy. O pierwotnym podziale na prostokątne przęsła nawy głównej świadczą rytmiczny układ zamurowanych ostrołukowych arkad międzynawowych oraz pozostałości oporów sklepiennych, a także półkolumn i nadwieszonych służek na ścianie wewnątrz nawy. Zachowały się cokoły filarów międzynawowych z żabkami. Obecnie wnętrze nawy podzielone jest wtórnie na cztery kondygnacje drewnianymi belkowymi stropami i pozbawione sklepień. Bryła korpusu nawowego uległa deformacji na skutek rozbiórki naw bocznych i usunięcia szkarp opinających niegdyś nawę główną. W zachodniej elewacji dolna strefa z asymetrycznie usytuowanym (przebitym w XIX w.), neogotyckim ostrołukowym portalem, odcięta została arkadkowym fryzem z prostokątnych płytek ceramicznych od strefy górnej, przeprutej wielkim ostrołukowym, obecnie zamurowanym oknem, ujętym po bokach ostrołukowymi blendami ? wąską od północy i szerszą, mającą formę trójdzielnego maswerku od południa. Narożniki elewacji podkreślono czworobocznymi wieżyczkami ? od północy szerszą, mieszczącą klatkę schodową i od południa węższą, mającą charakter czysto dekoracyjny. Pole szczytu wypełnia wielka ślepa rozeta złożona z ośmioramiennej gwiazdy otoczonej mniejszymi rozetkami w kształcie sześcioliścia. Od strony południowej zachowana się zachodnia ściana nawy bocznej ? z ostrołukowym otworem wejściowym i okulusem, zwieńczona schodkowym półszczytem. Obie elewacje boczne nawy głównej w sześciu wczesnogotyckich przęsłach przeprute zostały ostrołukowymi oknami. W elewacji północnej smukłe lancetowate otwory flankowane są tynkowanymi blendami, w elewacji południowej szersze dwudzielne okna o silnie rozglifionych uskokowych ościeżach dzieli laskowanie. W obu elewacjach pomiędzy otworami widoczne są strzępia po rozebranych przyporach. Ściany dwu pierwszych od zachodu przęseł nawy, przeprute niewielkimi półkoliście zamkniętymi otworami okiennymi o formie identycznej jak w zachodniej ścianie transeptu, wieńczy fryz arkadkowy, taki sam jak w zachodnim przęśle prezbiterium. Dwuspadowy dach pokryty został dachówką. Dom konwersów Zachowany na długości 23,5 m, zajmuje północną część skrzydła zachodniego, które w trakcie odbudowy w latach 70-tych XX w. powiększone zostało o nową część do obecnej łącznej długości 35 m. Dom konwersów powstawał w dwóch etapach. W latach 1210-1247 wzniesiony został jako budynek trzykondygnacyjny z cellarium w przyziemiu, refektarzem na I piętrze i dormitorium na drugim. Wszystkie pomieszczenia nakryte były stropami. W fazie II, po dobudowie południowej części skrzydła zmieniono układ budynku na dwukondygnacyjny. Zwiększono wysokość przyziemia, które przesklepiono, przeznaczając zapewne na refektarz. W 3. ćw. XVIII w. skrzydło adaptowano na mieszkania pracowników domeny, w latach 1975-1978 odbudowano, dostawiając nową część od południa i podwyższając część starą o jedną kondygnację. Dom konwersów jest budynkiem wczesnogotyckim murowanym z cegły gotyckiej w wątku wendyjskim, z cokołem z ciosów granitowych. Średniowieczny mur zachował się do wysokości parapetu okien I piętra. Piętro oraz cała część południowa są wtórne z czasu odbudowy w latach 70-tych XX w. Budynek w obecnym stanie jest jednopiętrowy, z niską kondygnacją techniczną pomiędzy przyziemiem i I piętrem. W przyziemiu przetrwała sala dawnego refektarza - dwunawowa, nakryta sklepieniami krzyżowo-żebrowymi o gurtach wspartych na niskich ceglanych filarach o kostkowych kapitelach. Wnętrze piętra jest jednoprzestrzenne z zachowanym kominem butelkowym z XVIII w. (jednym z dwóch niegdyś istniejących). Zewnątrz, w zachodniej elewacji częściowo zrekonstruowano wąskie, smukłe, ostrołukowo zamknięte okna. W elewacji wschodniej pozostawiono uczytelnione strzępia i opory sklepienne po dawnym krużganku. Piętro i dobudowana część rozwiązane zostały w nowoczesnych, uproszczonych formach pozbawionych historycznych odniesień. Całość nakryta jest dwuspadowym ceramicznym dachem. Dom opata Położony na południowy wschód od kościoła, obecnie jest budynkiem wolnostojącym. Wzniesiony został w 1. poł. XIV w., jako skrzydło tzw. małego klasztoru, po reformacji był siedzibą zarządcy domeny, w XVIII w. przeznaczony został na mieszkania dla jej pracowników. Wielokrotnie przebudowywany, po 1945 r. był nie użytkowany, w latach 1985-1988 został odbudowany na siedzibę biblioteki publicznej. Gotycko-renesansowy dawny dom opata jest budynkiem murowanym z cegły gotyckiej w wątku wendyjskim i gotyckim. Założony na rzucie prostokąta, pierwotnie o długości 22,00 m, jednopiętrowy, podpiwniczony zachował się obecnie na długości 15,50 m. W elewacji zachodniej przetrwał częściowo zrekonstruowany duży, sięgający do okapu dachu, gotycki portal biforyjny o uskokowych profilowanych ościeżach. W podłuczu portalu zachowała się i została poddana konserwacji oryginalna dekoracja malarska o motywach ornamentalnych. Elewacje zachodnia i południowa podzielone są niewielkimi smukłymi ostrołukowymi wnękami. Elewację północną dzielą dwie ostrołukowe arkady. Elewacja wschodnia zachowała formy renesansowe - jest częściowo otynkowana, z oknami piętra ujętymi w tynkowe opaski. We wnętrzu wyeksponowano zachowane oryginalne detale - gotyckie maswerki na ścianie południowej, renesansowe belki stropu i nadproża okiennego, oraz odnalezione podczas odbudowy ceramiczne kształtki i średniowieczne żarna. Obok prezbiterium kościoła usytuowana jest dawna szkoła, obecnie plebania - z końca XVIII, lub początku XIX w. przebudowana w końcu XIX, lub na początku XX w. Jest ona budynkiem o rzucie zbliżonym do kwadratu, piętrowym, nakrytym asymetrycznym dachem dwuspadowym. Nieco dalej na wschód, położony jest dawny zajazd - obiekt parterowy, na rzucie prostokąta, nakryty wysokim czterospadowym dachem z dwiema wolnostojącymi oficynami, obecnie w znacznym stopniu zdewaloryzowany. Owczarnia gotycka Usytuowana jest w głębi dziedzińca, pomiędzy budynkiem zarządu domeny i dworem. Wzniesiona w XIV w., w okresie nowożytnym służyła jako stodoła, wówczas nakryta była dachem poszytym strzechą. Zbudowana została z cegły gotyckiej w wątku wendyjskim, szczyty w konstrukcji ryglowej, w górnej partii odeskowane. Jest budynkiem założonym na rzucie wydłużonego prostokąta, z dwoma przejazdami, będącymi reliktem użytkowania jej jako stodoły. Elewacje opięte są szkarpami. Dłuższa południowa elewacja oraz obie elewacje szczytowe podzielone są ostrołukowymi blendami arkadowymi, w które wpisane zostały niższe blendy o zamknięciu ostrołukowym lub półkolistym. Otwory przejazdów zamknięte prostymi nadprożami. Obie podłużne ściany przeprute zostały otworami szczelinowym, rozmieszczonymi po jednym pomiędzy każdą parą przypór. We wnętrzu pozostały widoczne opory sklepienne, świadczące o nierealizowanym zamiarze przesklepienia budowli. Obecnie pomiędzy przejazdami znajdują się drewniane konstrukcje wydzielające sąsieki stodoły. Baszta obronna - jest jedynym naziemnym reliktem dawnego systemu obronnego zespołu klasztornego. Usytuowana u wylotu drogi wiejskiej w kierunku wschodnim, obecnie połączona jest z piętrowym budynkiem mieszkalnym z 1. ćw. XX w. Wzniesiona została w 1. poł. XIV w. jako budowla gotycka, z cegły, w wątku wendyjskim. Założona na rzucie zbliżonym do kwadratu, czterokondygnacyjna, posiada na każdej z dolnych kondygnacji jedno pomieszczenie, nakryte sklepieniem kolebkowym. Pomieszczenia te, dostępne są przez wąskie schody umieszczone wewnątrz jednej z pogrubionych ścian. Dwie górne kondygnacje nakryte są drewnianymi stropami (obecnie zawalonymi) dostępne były ze strychu budynku mieszkalnego. Elewacje przepruto okienkami szczelinowymi. Baszta nakryta jest dachem dwuspadowym, krytym dachówką. Budynek dawnego zarządu domeny (ob. Zakładu Doświadczalnego Instytutu Zootechniki w Krakowie), ul. Warcisława 1. Wzniesiony został w pocz. XIX w. wg projektu arch. Davida Gilly'ego, możliwe, że na miejscu wcześniejszego obiektu o tej samej funkcji. Pierwotnie połączony był z przylegającym do tylnej elewacji dużym budynkiem stajni, pochodzącym być może z XVI w., rozebranym w 1960 r. W końcu lat sześćdziesiątych XX wieku poddany został remontowi, w wyniku którego utracił wystrój architektoniczny (boniowanie i obramienia okienne w fasadzie). Klasycystyczny, założony został na rzucie prostokąta. Jednopiętrowy z wysokim podpiwniczeniem i z poddaszem, nakryty jest mansardowym ceramicznym dachem z naczółkami i lukarnami. Elewacje na kamiennym cokole, podzielone są gzymsami: cokołowym, parapetowymi, kordonowym i podokapowym. Fasada siedmioosiowa, symetryczna posiada w osi pseudoryzalit, w którym usytuowany jest półkoliście zamknięty otwór głównego wejścia, a nad nim oddzielone gzymsem okno termalne. Zwieńczenie pseudoryzalitu stanowi niski trójkątny naczółek. Wnętrze obiektu ma układ dwu- i półtraktowy, z drewnianą klasycystyczną klatką schodową o ozdobnych balustradach. Dwór ul. Warcisława 9/10. wzniesiony został prawdopodobnie w latach 40-tych XIX w. (na mapie z 1844 r. zaznaczony jest jako projektowany). W pocz. XX w. dobudowano skrzydło boczne - oficynę. Po 1945 r. w dworze mieściła się szkoła, obecnie jest on nie użytkowany. Klasycystyczny z elementami neobaroku założony został na rzucie prostokąta z oficyną dostawioną do północno-wschodniego narożnika, równolegle do linii zabudowy korpusu głównego. Parterowy, podpiwniczony z poddaszem, nakryty jest dachem mansardowym z naczółkami, lukarnami i świetlikami w kształcie ?wolich oczu?. Oficyna posiada niższy niż budynek główny dach dwuspadowy ze świetlikami rozwiązanymi analogicznie jak w budynku dworu. Okna budynku zamknięte są łukami odcinkowymi. Elewacja frontowa jest symetryczna, siedmioosiowa, a wnętrze dwu- i półtraktowe. Magazyn przy głównej drodze, obok dworu powstał na przełomie XIX i XX wieku. Jest budynkiem wzniesionym z cegły, dwukondygnacyjnym, o elewacjach z otworami szczelinowymi, nakrytym niskim, dwuspadowym dachem. Gorzelnia ? usytuowana w południowo-wschodniej części zespołu. Wzniesiona w końcu XIX w., ceglana, złożona jest z kilku członów zróżnicowanych pod względem wysokości. Obecnie nieużytkowana. Obora ? obok gorzelni we wschodniej części zespołu, wzniesiona została na przełomie XIX i XX wieku z cegły. Jest budynkiem dwukondygnacyjnym, o elewacjach z otworami szczelinowymi, nakrytym niskim, dwuspadowym dachem. Obecnie zdewaloryzowana. HISTORIA W 1173 r. kasztelan szczeciński Warcisław II Świętoborzyc oddał konwentowi cysterskiemu w Dargun koło Dymina (stanowiącemu filiację duńskiego klasztoru w Esrom) dobra wzdłuż Płoni od jeziora Miedwie po jezioro Dąbskie. Klasztor w Kołbaczu (określanym w dokumentach jako Mera Vallis) założony został rok później, w 1174 r. przez piętnastoosobowy konwent, który przybył z Esrom na wyspie Zelandii, z opatem Everhardem. W 1185 r. otwarto w Kołbaczu szpital. W 1186 r. w istniejącym już - zapewne drewnianym - kościele pochowano donatora klasztoru. Duńskie pochodzenie konwentu wiąże się z ekspansją Duńczyków, którzy w 1171 r. dokonali inwazji u ujścia Odry. Szczyt potęgi duńskiej przypada na kadencję opata Rudolfa (1197-1216). W 1210 r. rozpoczął on budowę kościoła i klasztoru. W pierwszej, późnoromańskiej fazie wzniesiono jednoprzęsłowe prezbiterium zamknięte półkolistą apsydą, transept z parami kaplic, dwa wschodnie przęsła korpusu nawowego, mury zewnętrzne skrzydła wschodniego, ścianę nawy południowej i skrzydła zachodniego. W fazie tej skrzydło wschodnie nie uzyskało jeszcze ścian działowych i nie było użytkowane. Bardziej zaawansowane były prace przy skrzydle zachodnim, przeznaczonym dla konwersów. Założono pod nie fundamenty na długości 35 m, a zadaszono budynek na długości 26 m, co odpowiada zachowanej do dziś starej części skrzydła. Budowla ta podzielona była na trzy, nakryte stropami, jednoprzestrzenne kondygnacje o wysokości ok. 3 m. Dolną kondygnację stanowiła piwnica (cellarium), w środkowej znajdował się refektarz, w górnej dormitorium. Mury cellarium wykonano z głazów granitowych w odróżnieniu od pozostałych partii budowli wzniesionych z cegły. Pierwsza, wiązana z warsztatami duńskimi faza budowy zespołu kołbackiego została zakończona w 1247 r., kiedy to doszło do napadu wójtów i wasali księcia i spalenia klasztoru. W 1253 r. odnotowano uderzenie piorunu w sygnaturkę. Być może wydarzenie to było przyczyną zawalenia się trzech przęseł sklepienia w transepcie. Do usunięcia zniszczeń i do dalszych prac przystąpiono za rządów opata Stefana (1254-1260). Po kilkunastu latach przerwy w budowie, jej kontynuację podjął w formach wczesnogotyckich warsztat pochodzący z Marchii Brandenburskiej. Odbudowano trzy przęsła sklepienne transeptu, dodano piętro nad kaplicami, wzniesiono północną ścianę nawy głównej wraz ze ścianą północnej nawy bocznej, zbudowano zachodnią ścianę korpusu nawowego (o szczycie ozdobionym rozetą). Przedłużono skrzydło zachodnie (do 35 m długości) wykorzystując założone wcześniej fundamenty oraz wschodnie (o 6 m), zbudowano od podstaw skrzydło południowe, na którego poprzecznej osi od południa założono refektarz, a od północy lavabo - ośmioboczny sklepiony budynek ze studzienką. Dotychczasowe cellarium w skrzydle zachodnim przekryto teraz sklepieniem, uzyskując wnętrze znacznie wyższe niż poprzednio. Zmiana ta pociągnęła za sobą utratę jednej kondygnacji oraz konieczność zamurowania jedenastu okien dotychczasowego refektarza. Nie jest natomiast jasne, jaką funkcję pełniło nowo uzyskane sklepione wnętrze - według niektórych badaczy służyło ono jako refektarz, według innych - jako refektarz konwersów przeniesiony został do kwadratowej sali w dobudowanej części skrzydła. Na piętrze pozostawiono dormitorium, którego ściany podwyższono, przewiązując je z zachodnią elewacją kościoła. Po 1286 r. przystąpiono do budowy ściany południowej nawy głównej, posługując się przy tym bardziej dojrzałymi formami gotyckimi. W listopadzie 1307 r. zawieszono krucyfiks w tęczy, ustawiono ołtarz w chórze konwersów, tumbę fundatora klasztoru i ukończono sklepienie w zachodniej części kościoła. Tym samym ukończono budowę świątyni w jej kształcie przewidzianym prze architektów z pocz. XIII stulecia. Nieco wcześniej, w 1302 r. na polecenie księcia Ottona I wzniesiono po północnej stronie transeptu kaplicę p.w. Wszystkich Aniołów, do której w 1303 r. proboszcz Buchholz ufundował wieczną lampkę. Ostatnim etapem przekształceń kościoła w średniowieczu było wzniesienie nowego, dwuprzęsłowego gotyckiego prezbiterium w miejsce wyburzonej romańskiej apsydy. Poświęcenie kościoła odbyło się 8 lipca 1347 r. W uroczystości udział wzięli m.in. biskup kamieński Jan, książę sasko-lauenburski, książę Barnim III i zaproszeni dwaj biskupi. Po wschodniej stronie claustrum usytuowany był tzw. mały klasztor, którego jedyną pozostałością jest dziś dom opata, zachowany w około połowie swojej pierwotnej długości. Wzniesiony ok. 1330 r. był niegdyś budynkiem piętrowym o parterze podzielonym na dwie sklepione nawy. Po jego stronie zachodniej znajdował się wirydarz otoczony krużgankami i połączony ze skrzydłem wschodnim dużego klasztoru. Wejście do domu znajdowało się w elewacji zachodniej i miało formę zachowanego do dziś, okazałego dwudzielnego portalu. Od strony wschodniej położony był budynek określany jako ?dom gościnny?. Poza claustrum powstały liczne budynki o różnych funkcjach. Na północny zachód od klasztoru położony był niewielki kościół p.w. św. Sabiny, przeznaczony dla ludności świeckiej - jednonawowy, z wielobocznym prezbiterium i sygnaturką na dachu. Już w końcu XII w. istniał szpital, w XIII i w I połowie XIV w. powstawały kolejne obiekty, takie jak piekarnia, kuźnia, stajnie, powozownie, owczarnie, stodoły i magazyny, a także browar, skład słodu, suszarnia, spichlerz, rzeźnia, warsztat bednarza, mleczarnia, piec ceglarski, piec do wypalania wapna i 17 domów mieszkalnych. Jedynym z tych obiektów zachowanym do dzisiaj, jest gotycka owczarni. Również na 1. poł. XIV w. przypada budowa murów obronnych, które ukończono w 1349 r. Były one wyposażone w dwie bramy. Pierwsza z nich usytuowana była od wschodu, przy wylocie drogi do Stargardu, druga znajdowała się od południowego-zachodu, przy wylocie dawnej drogi w kierunku Szczecina (na wprost elewacji szczytowej skrzydła konwersów). Mury otoczone były fosą, którą stanowiło koryto rzeki Płoni wraz z szerokim rozlewiskiem po południowej stronie Bramy Stargardzkiej. Tej ostatniej broniła czworoboczna baszta, będąca obecnie jedyną pozostałością średniowiecznych umocnień. Mury i parkany wydzielały również poszczególne części zespołu, a zwłaszcza duży i mały klasztor. Poza obrębem murów pozostały młyn przy drodze do Stargardu oraz wspomniany wyżej kościół dla ludności świeckiej. Okres największej świetności klasztoru przypada na początek drugiej połowy XIV wieku. W późniejszych latach zaczyna się powolny regres, będący przejawem ogólnego zahamowania rozwoju gospodarczego na Pomorzu. Wielka własność kościelna traci na znaczeniu, coraz większe obszary zaczyna wykupywać szlachta, majątki klasztorne oddawane są w dzierżawę. W 2. połowie XIV w. następuje krótkotrwałe załamanie gospodarki cysterskiej. Już jednak od 1360 r. wprowadzano nowe formy gospodarki, jak przekształcanie dawnych wsi w folwarki klasztorne, obsadzane własną służbą zamiast kmieci czynszowych. Największy upadek opactwa w Kołbaczu zaczyna się w XV w. W 1432 r. klasztor i jego dobra zostały złupione przez husytów, tak że przez dwa następne lata zwolnione były przez papieża z kościelnych podatków. Kolejne złupienie i spalenie klasztoru - tym razem przez wojska brandenburskie - miało miejsce w 1478 r. Jeszcze w 1499 r, papież biorąc pod uwagę trudności finansowe konwentu zwolnił go od obciążeń finansowych. Na początku XVI w. klasztor kołbacki przeżywa okres wyraźnego rozprzężenia i upadku dyscypliny wśród mnichów. Nauka Lutra, głoszona w Pyrzycach i Stargardzie przez franciszkanina Johanna Knipstrow, trafiła w Kołbaczu na podatny grunt. Po śmierci przedostatniego opata Walentyna, który zwalczał działalność Knipstrowa, godność opata objął Bartłomiej Schobbe. Okazał się on przychylny nowinkom, podobnie jak wielu cystersów, którzy w tym czasie przyjęli reformację. O sekularyzacji klasztoru zadecydował sejm trzebiatowski w 1535 r. W chwili ogłoszenia kasaty mieszkało w klasztorze 12 zakonników, 11 konwersów, 14 osób świeckich i trzech sanitariuszy obsługujących szpital, podczas gdy sto lat wcześniej mogło tu mieszkać około 200 osób, w tym około 60 mnichów i dwukrotnie więcej konwersów. Ostatni opat zrzekł się swej godności, oddając dobra klasztorne księciu. W zamian od Barnima XI otrzymał w dożywocie dwór w Kołowie wraz z całym mieniem ruchomym, polami uprawnymi i łąkami. Wkrótce po przejściu na protestantyzm został ewangelickim proboszczem w Kołowie. Majątek klasztorny został w 1537 r. przekształcony w domenę książęcą, na której czele stanął zarządca. Mieszkańcy klasztoru, po otrzymaniu odprawy mogli szukać innego zajęcia, lub pozostać w klasztorze w charakterze książęcej służby dominalnej. W 2. połowie XVI wieku w skład domeny kołbackiej wchodziło łącznie 39 wsi i osad folwarcznych. W 1543 r. książę Barnim XI zainicjował adaptację klasztoru na potrzeby domeny i dworu. Prace rozpoczęto od zmiany funkcji kościoła, przekształcając jego nawę główną w spichlerz, przy pozostawieniu funkcji sakralnej w prezbiterium i transepcie. W nawach kościoła, które oddzielono od transeptu murowaną ścianą założono trzy poziomy drewnianych stropów. Dla kościoła książę ufundował ambonę wykonaną przez Hansa Peissera (w której rzeźbieniu władca miał osobiście uczestniczyć), organy i popiersie Lutra - wyrzeźbione ponoć przez samego księcia. Według kronikarza Filipa Hainhofera w kościele miał znajdować się gotycki tryptyk z malowanymi na skrzydłach scenami z żywota św. Ottona i chrztu księcia pomorskiego oraz rzeźbiarskimi przedstawieniami pierwszego opata i przeora klasztoru i wizerunkami księcia pomorskiego i jego żony ?w polskich sukniach?. Pod emporą organową znalazła się płyta księżnej Sybilli, zmarłej w 1564 r. W 1545 r. na zlecenie księcia Barnima XI przybyli do Szczecina i Kołbacza architekt Caspar Theis z Berlina, rzeźbiarz Hans Schenk-Scheusslich oraz jeszcze jeden nie znany z nazwiska artysta, którzy mieli się zająć przekształceniem klasztoru w letnią rezydencję książąt. Nie wiadomo jaki był zakres wykonanych wówczas prac. Rzeźbiarze pozostawili w Kołbaczu dwie płyty - jedna z nich to wizerunek księcia Barnima i jego żony, Anny Lüneburskiej, druga przedstawia herb rodziny książęcej - tarczę z gryfem podtrzymywaną przez dwa putta. Do poważniejszych prac przystąpiono w 1563 r. na polecenie księcia Bogusława XIII. Wzniesiono wówczas drugie piętro nad skrzydłem wschodnim, a do skrzydła zachodniego dostawiono piętrową przybudówkę. Przebudowano także dom opata, przeznaczony teraz na siedzibę zarządcy domeny. We wnętrzach skrzydła wschodniego urządzono dwupokojowe apartamenty złożone z komnat i przedpokoi, zwanych komorami. Pomieszczenia na parterze zajmował teraz ks. Ulryk, na piętrze była rezydencja księcia Filipa II, zaś komnaty drugiego piętra przeznaczono dla księżnej i jej fraucymeru. W trakcie prac adaptacyjnych rozebrano szpital i zmieniono otoczenie domu opata. Utrzymano ogród z alejkami, rabatami i drzewami owocowymi. Wzniesiono stajnię na 200 koni oraz ceglaną oborę z materiałów rozbiórkowych. Na rycinie z 1618 r. zamieszczonej na winiecie mapy Lubinusa widać, że główny wjazd do rezydencji usytuowany był w połowie odległości pomiędzy domem opata, a prezbiterium kościoła. Renesansowa brama prowadziła wówczas na rozległy dziedziniec przed wschodnim skrzydłem klasztoru. Na wschód od książęcej siedziby znajdował się budynek nakryty dwoma równoległymi do siebie szczytami - prawdopodobnie zajazd (?dom gościnny?), być może częściowo zachowany do dziś w murach późniejszej piekarni. Istniał jeszcze kościół parafialny z cmentarzem poza murami obronnymi. Funkcję rezydencji książąt pomorskich pełnił klasztor do 1637 r.. kiedy to bezpotomnie zmarł ostatni z Gryfitów, Bogusław XIV. W trakcie wojny trzydziestoletniej, królowa szwedzka Krystyna podarowała Kołbacz generałowi Wranglowi, do którego majątek ten należał w latach 1637-1653. W tym ostatnim roku Kołbacz wraz z całą domeną przeszedł w posiadanie Brandenburczyków, którzy zarządcą domeny mianowali Johanna Langena. Przeprowadzony w 1652 r. spis z natury, wymienia w Kołbaczu 51 budynków, w tym 17 domów mieszkalnych, z których 6 było murowanych a 11 w konstrukcji szkieletowej. Wśród mieszkańców tych domów wymieniani są pisarz, strzelec, rybak, ceglarz i kancelista. Nadal istniały te same co za czasów książęcych budynki gospodarcze, jednak ich stan był często zły. W 1666 r. piorun uderzył w sygnaturkę na dachu kościoła. Wywołany tym pożar strawił zapewne więźbę dachową, zniszczył średniowieczne sklepienia nad nawą główną, uszkadzając też zapewne stropy mieszczącego się teraz w nawie spichrza. Zniszczeniu musiały też ulec nawy boczne i krużganki, których nigdy już nie odbudowano. Szybko jednak naprawiono drewniane stropy nawy głównej (likwidując resztki zburzonych sklepień) oraz wykonano nowy, niższy niż dawniej dach, na którym umieszczono nową sygnaturkę. Dalsza degradacja architektury kościoła i klasztoru trwała od 1720 r., kiedy to rozpoczęły się systematyczne rozbiórki średniowiecznych budowli. Najpierw rozebrano nawy boczne kościoła, krużganki i kaplice przy południowym skrzydle transeptu. W następnej kolejności zburzone zostały wschodnie i południowe skrzydła klasztoru i mury obronne. Dla pracowników domeny wznoszono nowe domy w konstrukcji ryglowej. W 1767 r. na dachu kościoła zbudowano nową, kolejną sygnaturkę. W latach 1774 ?1776 spuszczono do Miedwia wody Płoni, spiętrzone przez cystersów jeszcze w XII w. Osuszono wówczas średniowieczną fosę oraz koryto rzeki, której wody skierowano teraz nowym kanałem poprowadzonym na północ od dotychczasowego koryta. Rozebrano stary młyn na Płoni. W rezultacie uzyskano możliwość powiększenia folwarku w kierunku północnym na osuszonych terenach starego koryta Płoni. Zmiany te były elementem szeroko zakrojonych prac melioracyjnych, prowadzonych wokół jeziora Miedwie pod kierunkiem Johanna Balthasara von Brenkehofa. W ostatniej ćwierci XVIII w. w zespole znajdowały się trzy gotyckie murowane stodoły, dwie stare studnie, karczma, kuźnia, szkoła (na miejscu obecnej plebanii) i ok. 30 dymów. Czynne były cegielnia i wapiennik. Jedyne zachowane zachodnie skrzydło klasztoru po przebudowie zwane było ?domem rybaków?, gdyż mieściło ich mieszkania. Na początku XIX w. wzniesiono nowy, klasycystyczny budynek zarządu domeny wg projektu znanego architekta Davida Gilly'ego. Nowy obiekt, dostawiony do zajmujących tył działki szesnastowiecznych stajni, powstał zapewne na miejscu wcześniej istniejącego budynku o analogicznej funkcji. W 1812 r. ówczesny zarządca domeny Goede kupił majątek od państwa, już jednak w 1816 r. sprzedał go kupcowi Karlowi Krause ze Świnoujścia. Ten zaś w 1843 r. odsprzedał dobra kołbackie ponownie państwu, co oznaczało reaktywowanie domeny. Na sporządzonym w 1844 r. planie wsi widoczne są budynki zarządu domeny ze stajnią, gotycka owczarnia (wówczas służąca jako stodoła) z dobudowaną oborą oraz usytuowane na miejscu obecnej drogi we wschodniej części wsi budynki stajni i stodoły, które na wspomnianym planie określono jako przeznaczone do rozbiórki, z powodu budowy nowej siedziby domeny (Amtshaus). Ten ostatni obiekt, obecnie określany jako dwór, zaznaczony został jako projektowany (neu zu erbauende), tak więc powstać musiał najwcześniej w latach czterdziestych XIX w. Na północ od projektowanego dworu, na miejscu starego koryta Płoni naniesiono dwa duże budynki stajni usytuowane symetrycznie względem przyszłego dworu i określone jako zbudowane ?cztery lata temu?, czyli w roku 1840. Obiekty te dały początek zabudowie głównej, północnej części dziedzińca folwarcznego, determinując zarazem jej istniejący do dziś układ przestrzenny. Z tej samej mapy wynika, że wciąż jeszcze istniały mury obronne po zachodniej stronie zespołu. W 1844 r. na polecenie hrabiego Antona Stolberg-Wernigerode, działającego na polecenie króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV, inspektor Kraft ze Szczecina wykonał projekt remontu kościoła. Restaurację świątyni przeprowadzili w l. 1851-1855 Budelmann i Zieger pod kierunkiem inspektora Hermanna Statta ze Szczecina. W prezbiterium sklepienia gwiaździste zastąpiono krzyżowo-żebrowymi, zaś na skrzyżowaniu naw założono przęsło sklepienia gwiaździstego. W miejsce późnobarokowej sygnaturki z 1767 r. zbudowano nową, neogotycką. Wschodnią ścianę południowego ramienia transeptu wzmocniono trzema przyporami. W kaplicach przy północnym ramieniu transeptu powiększono okna i przemurowano drugą kondygnację. Prace finansowane z państwowej kasy nadzorował osobiście pruski konserwator zabytków Ferdinand Quast. W latach 60-tych XIX w. prowadzono remont części spichrzowej - przebito wówczas wejście w elewacji zachodniej i zrekonstruowano na niej fryz. Zachowano funkcję spichrza - dopiero na pocz. XX w. parterze urządzono stelmacharnię. W 1901 r. przeniesiono z klasztoru do muzeum w Szczecinie kolumny z rzeźbionymi głowicami i płytę z wizerunkami księcia Barnima XI i jego żony Anny. Pod koniec XIX w. na zachód od klasztoru poprowadzono linię kolejki wąskotorowej. Po południowej stronie kościoła zbudowano kilkanaście ryglowych domów. Przy prezbiterium kościoła wzniesiono na miejscu starszego - nowy budynek szkoły. Na przełomie wieków powstały też nowe zabudowania gospodarcze w północnej części zespołu, a wśród nich m.in. gorzelnia. W latach 1931-1933 przeprowadzono kolejne prace restauratorskie w kościele. Przeniesiono relief z herbem książęcym z elewacji kuźni do prezbiterium kościoła. Z posadzki na ściany prezbiterium przemieszczono barokowe płyty nagrobne. Poddano konserwacji ambonę, wykonano nowe stalle, wymalowano wnętrze prezbiterium wg projektu E. Feya z Berlina. W 1939 r. wieś Kołbacz liczyła 364 mieszkańców. Działania II wojny światowej nie wyrządziły w Kołbaczu żadnych szkód. W marcu 1945 r. majątek przejęty został przez żołnierzy 2 Pułku Dywizji Rolno-Gospodarczej Wojska Polskiego, a w marcu 1946 r. przekazany władzom cywilnym, które utworzyły tu gospodarstwo Państwowych Nieruchomości Ziemskich, w 1949 r. przekształcone w Państwowe Gospodarstwo Rolne.